Vesturland - 01.12.1986, Síða 23

30 ár frá Súes deilunum:
Þegar heimsveldin hörfuðu...
Það er stundum sagt að árið
1956 marki endalok hins glæsta
breska heimsveldis. Það ár
máttu Bretar og fleiri vestrænar
þjóðir þola niðurlægingu við
Súes skurð. Fyrir ýmsum er
þetta ár því tákn um það er
Bretar urðu fyrir fullt og fast að
viðurkenna það fyrir sjálfum
sér og umheiminum að stór-
veldadraumur þeirra væri undir
lok liðinn.
I þeirri grein sem hér á eftir
fylgir verður gerð tilraun til að
varpa ljósi á sögulegan atburð.
Atburð sem átti eftir að hafa
nokkur áhrif á gang mála í
Austurlöndum nær, ennfremur
á samskipti Vesturlanda og þess
fyrirbæris sem kallað hefur
verið „þriðji heimurinn.“
ÞRÓUNIN VIÐ BOTN MIÐ-
JARÐARHAFS
Þróun mála við botn Mið-
jarðarhafsins eftir síðari heims-
styrjöld var ör. Ísraelsríki var
stofnað árið 1948. I höfn var
hugsjón byggð á aldagömlum
merg. Hugmyndin um stofnun
Ísraelsríkis þar sem landflótta
Gyðingar hvaðanæva að úr
heiminum gætu átt griðastað
var orðin að veruleika. En þessi
lausn skapaði vandamál. Fyrir
voru Arabar, sem ekki undu alls
kostar við þessi málalok. Strax
við upphaf hins nýja Israelsríkis
skall á styrjöld þar sem íbúar
ísraels máttu verja hendur sínar
gegn óvinveittum grönnum.
Til viðbótar þessu var mikið
umrót meðal hinna fornu
Arabaríkja. Þá sögu þarf ekki
að rekja hér, nema hvað varðar
gang mála í Egyptalandi.
Þar í landi hafði verið við
völd spilltur konungur, Farúk
að nafni. Ótruleg sóun hans á
auði ríkisins og skeytingarleysi
um hag alls almennings hafði
smám saman magnað óánægju í
landinu. Árið 1952 var honum
loks steypt af stóli og voru þar
fyrir í forustu ungir liðsforingj-
ar, sem gefist höfðu upp á hin-
um dyggðasnauða og mærðar-
lega kóngi.
Fljótlega kom í ljós hver
myndi verða hinn nýi leiðtogi
Egyptalands. Ungur eldhugi,
Gamal Abdul Nasser tók for-
ystuna. Hans hlutverk næstu
árin var að leiða þjóð sína. Þeg-
ar tímar liðu fram varð hann
ótvíræður forystumaður í Ar-
abaheiminum.
SPILLING VALDSINS
Allt vald spillir sagði hinn
kunni breski fræðimaður, Act-
on lávarður. Þetta átti jafnt við
um hinn unga Nasser og þá
fjöldamörgu sem stýrt höfðu
Egyptalandi á undan honum.
Þrátt fyrir að Farúk hafði verið
steypt af stóli sakir spillingar
hans og harðýðgi héídu ólýð-
ræðislegir stjómarhættir áfram.
Alþýðudómstólar voru settir á
laggirnar. Um þrjú þúsund
manns voru hnepptir í varðhald
vegna skoðana sinna. Harðýðgi
varð snar þáttur stjómarfarsins.
Það er oft einkenni harð-
stjórnar að hún þarfnast út-
lendra blóraböggla og óvina.
Egyptaland Nassers var einmitt
dæmi um slíkt. Til að byrja með
beindi Nasser andstöðu sinni
gegn herstöð Breta sem var við
Súes skurðinn (sem eins og allir
vita liggur í gegn um eiðið við
Egyptaland). Mótspymulítið á-
kváðu Bretar hins vegar að yf-
irgefa bækistöðvar sínar við
Súes og skildu eingöngu eftir
viðhalds- og viðgerðarsveitir.
„ÞRIÐJI HEIMURINN
OG KALDA STRÍÐIÐ"
Saga eins lands eða svæðis
verður aldrei skilin nema að
hún sé sett í samband við at-
burði sem eru að gerast í heim-
inum. Þróun mála á þessum ár-
um við botn Miðjarðarhafsins
verður ekki skilin nema að við
reynum að átta okkur á því sem
var að eiga sér stað á meðal
ríkja hins svokallaða þriðja
heims á þessum tíma.
Á þeim tuttugu árum sem
liðu frá lokum seinni heims-
styrjaldar tók heimsmyndin
miklum breyt ingum. Ný ríki
urðu til. Nýlendur fengu sjálf-
stæði og heimsveldi riðuðu.
Þessi ár voru líka tími póli-
tískrar vitundarvakningar í
hinum nýfrjálsu ríkjum.
Á þessum tíma geisaði líka í
algleymingi hið kalda stríð þar
sem vógust á siðferðishug-
myndir alræðis og lýðræðis.
Annars vegar stóðu Kremlverj-
ar ásamt fylgifiskum sínum.
Hins vegar hinar vestrænu
þjóðir með Bandaríki Norður
Ameríku í broddi fylkingar.
BANDUNG RÁÐSTEFNAN
Það var við þessar aðstæður
að fyrirmenn tuttugu og níu
ríkja hins svokallaða „þriðja
heims“ komu saman í Bandung.
Þetta var árið 1955 og þessi
fundur átti eftir að verða sögu-
legur í meira lagi. Hann er með
réttu eða röngu talinn marka
upphaf þeirrar vakningar sem
átti sér stað á meðal þróunar-
ríkjanna, einkum þó þeirra ríkja
sem nýlega höfðu fengið sjálf-
stæði sitt.
Á Bandung fundinum kom í
ljós ný vitund. Kjami hennar
var hlutleysisstefnan. Sú stefna
að hin nýfrjálsu ríki ættu að
vera hvorugum aðilanum háð,
hvorki Bandaríkjunum né Sov-
étríkjunum. Markmiðið ætti að
vera að iðnvæðast svo hratt sem
auðið væri og skapa þannig
efnahagslegar forsendur fyrir
sjálfstæðri pólitískri stefnumót-
un án tengsla við hina illu
„heimsvaldasinna“ (sem auð-
vitað var flesta að finna i hópi
vestrænna ríkja!)
ASWAN STÍFLAN
Meðal þeirra sem hélt til
Bandung fundarins var Nasser
sem hér hefur oft verið minnst
á. Frá fundinum hélt hann,
staðráðinn í því að hefja öra
iðnvæðingu lands síns. Efst á
stefnuskrá hans var að byggja
gríðarlega stíflu í stórfljótinu
Níl, við borgina Aswan. Með
þessari stíflugerð taldi Nasser
að auka mætti orkuframleiðslu
og áveitustarfsemi þannig að
ræktanlegt land ykist um fjórð-
ung. Kostnaður verkefnisins
átti að vera um 200 milljónir
bandaríkjadala, átta milljarðar
króna. En vel að merkja —
miðað við verðlag fyrir þrjátíu
árum. Fyrir fjárvana þjóð sem
Egypta var þetta því óyfirstíg-
anlegt, nema að til kæmi að-
stoð.
Og þá var leitað til Banda-
ríkjamanna. Þeirra svör voru
skýr. Stuðningur af þessu tagi
kemur ekki til greina. Þegar hér
var komið sögu hafði Nasser
líka mjög hallað sér í austurátt
og tekið upp pólitískt daður við
austurblokkina. Þaðan fékk
hann vopn og vistir sem hann
síðan notaði til að berja áísra-
elsmönnum. Augljóslega hafa
Bandaríkjamenn ekki viljað
(eða getað) styðja slíkan mann,
hvað svo sem um Aswan stíflu-
framkvæmdirnar annars mátti
segja.
ÞJÓÐNÝTING
Þegar Nasser fékk ekki óskir
sínar uppfylltar greip hann til
annarra ráða og dramatískari.
Hann þjóðnýtti fyrirtækið sem
átti skurðinn og kvaðst mundu
nota gróðann af rekstrinum til
að greiða uppbygginguna á As-
wan stíflunni.
Verðið sem Nasser bauðst til
að greiða fyrir eigur fyrirtækis-
ins var verð hlutabréfanna eins
og það var skráð í kauphöllinni
í París.
Ekki voru þó allir jafn á-
nægðir. Fyrirtækið sem rak og
átti skurðinn var að mestu í eigu
Breta og Frakka. Þriðjungur
allrar umferðar um hann var
vegna breskra skipa. Það var
því ekki að furða þó að yfirvöld
í Lundúnum og París væru ekki
ýkja hrifin af þessu framtaki
Egypta.
VEIKLEIKI í BRESKRI FOR-
YSTU
Forsætisráðherra Breta á
þessum tímum var Anthony
Eden. Hann hafði lengi lifað í
pólitískum skugga mikilmenn-
isins Winston Churchill. Hon-
um gekk líka illa í forsætisráð-
herra stöðunni, Hann þoldi illa
samanburðinn við Churchill og
bjó við vaxandi gagnrýni, ekki
síst meðal flokksmanna sinna,
íhaldsmanna. Herforingja sína
kallaði Eden á sinn fund snar-
lega. Hann fyrirskipaði þeim að
undirbúa innrás í Egyptaland
Herforingjarnir hugsuðu sig
um, en svöruðu síðan: „Fyrst
eftir hálfan annan mánuð get-
um við gert slíka árás.“
Við eðlilegar aðstæður hefði
þetta átt að leysa málið. Ríki á
borð við Bretland sem ekki get-
ur ráðist inn í smáriki sem
Egyptaland nema með margra
vikna fyrirvara, hefur ekkert
efni á stríði. Aukinheldur lá
engan veginn fyrir, hvort um
væri að ræða lögleysu hjá
Nasser og félögum. Vel að
merkja þá hafði hann boðist til
að greiða markaðsverð hluta-
bréfanna. Og skilyrðislaust er
það réttur fullvalda ríkis að
þjóðnýta hlutabréf fyrirtækja
telji þau ástæðu til. Eftir á að
hyggja — og sæmilega víðsýnir
stjómmálamenn þeirra tíma
hefðu líka átt að sjá það —
sýnist því að hvorki hemaðar-
legar né siðferðilegar ástæður
hafi verið fyrir því að grípa til
hemaðaraðgerða gegn Egypt-
um. En forsætisráðherrann var í
vanda heima fyrir. Þann vanda
vildi hann leysa.
FJÓRÐA LÝÐVELDIÐ Á
BRAUÐFÓTUM
Svipaða sögu var að segja af
Frökkum. Franska stjómkerfið
var komið að fótum fram. Hið
svokallaða fjórða lýðveldi, sem
sett var á laggirnar eftir seinna
stríð riðaði til falls. Hvert áfallið
hafði rekið annað í utanríkis-
pólitík þess. Það hafði beðið ó-
sigur í Indó-Kína, glutrað Túnis
úr höndum sér og átti nú í
skærum suður í Alsír, þar sem
Nasser kom við sögu. Þar lagð-
ist hann á sveif með andstæð-
ingum Frakka. Þeir höfðu því
ástæðu til að vilja hann feigan
(a.m.k. í pólitískum skilningi).
INNRÁS AÐ LOKUM
Á þeim vikum og mánuðum
sem í hönd fóru kom algjört
Nasser kannar her vinveittrar þjóðar.
Þrjátíu ár eru nú liðin frá deilunni um Súes.
Margir álíta að þá hafi heimsfriðnum verið
í hættu stefnt. Einnig er það skoðun margra
að þessi atburður tákni endalok hins gamla
breska heimsveldis.
Einar K. Guðfinnsson rifjar þessa atburði
upp í eftirfarandi grein.
DAILY
SKETCH
War
flashes
4.30 is
zero
hour
★
Ike savs
WE’RE
GOING IN
By CUY KDHN and SKHTCil WAR Ul'RHAU
D RITISH troops ara poistd Hiis morning to
® raoccupy tha Sucz Canal bascs, tbcy lcft in
1954.
An Anglo-Frcnch forcc of Marincs, Commandos
and assault troops was lying off Port Said carly
to-day in a hugc flcct of landing craft supportcd
by warships and aircraft carricrs.
trniAiit Niiwr Kai rajactad outrifKt tKa Angio-FrancK
12-Kour ultimatum givon Kim at 4.30 p.m. yaatarday.
Air, sea
armada
poised
Við ráðumst inn, var letrað með bókstaflegu stríðsletri í fyrírsögn þessa breska
blaðs og skírskotaði vitaskuld til innrásar Breta og Frakka í Egyptaland.