Hljóðabunga - 01.03.1975, Blaðsíða 47

tilraunum ljúki með stofnun fyrsta kaup-
félagsins í enska smábænum Rochdale.
Starfsreglur þess voru eins konar lokaniður-
staða allra fyrri tilrauna. Rochdale-kaup-
félagið er réttilega talið upphaf nútíma-
samvinnuhreyfingar, því í reglum þess er
að finna öll þau atriði sem enn þann dag
i dag einkenna samvinnufélög.
Á ISLANDI
Upphaf samvinnuhreyfingar hér á landi
má rekja allt aftur til miðrar siðustu aldar.
Þó að samvinnuskipulagið hafi verið full-
mótað í Englandi 1844, þá benda samtima-
heimildir til að reglur þess hafi verið alls
óþekktar á íslandi fram á síðusta tug ald-
arinnar. Fyrstu íslensku samvinnufélögin
hafa því ekki verið nein eftiröpun af er-
lendum fyrirmyndum, heldur sér-íslenskt
fyrirbrigði, til orðið vegna innlendra að-
stæðna og aðlagað íslenskum þörfum. Rétt
er að líta nokkru nánar á hverjar þessar
aðstæður voru.
Um miðja nítjándu öld varð skyndilega
vakning með íslensku þjóðinni. Það voru
áhrif frá frelsis- og byltingarlöndum sem
hæst risu í Evrópu urn þessar mundir, og
gætti ótrúlega mikið í hugum lands-
manna. Skyndilega virtust menn eygja von
um aukið frelsi og jafnvel endurreisn sjálf-
stæðis þjóðarinnar, eftir aldalanga niður-
lægingu og áþján erlendra aðila. Á þessum
árum létu fyrst að sér kveða margir þeirra
manna sem forystu tóku í sjálfstæðisharátt-
unni og var Jón Sigurðsson fremstur í
flokki. Þeirra hlutverk var bæði að knýja á
tilslakanir af hálfu danskra yfirvalda og
þó enn frekar að hvetja alþýðuna til sam-
stöðu í nýjum og stærri átökum.
Ástandið i verslunarmálum landsmanna
hafði frá fornu vei’ið bághorið. Lengst af
var verslunin aðalleið hinna dönsku drottn-
ara til að græða á þjóðinni, og var órétt-
lætið og kúgunin því einna gleggst á þvi
sviði. Einokun var á versluninni allt frá
aldamótum 1600, og hún ekki gefin algjör-
lega frjáls fyrr en í öldugangi áranna um
miðja síðustu öld, nánar tiltekið árið 1854.
Þegar einokuninni lauk færðist verslunin
að mestu í hendur svonefndra selstöðu-
kaupmanna, erlendra manna sem versluðu
mjög í anda einokunarinnar, höfðu prett-
vísi og vörusvik að leiðarljósi og stofnuðu
fljótt til fjandskapar við landsmenn. Það
var þvi eitt hrýnasta réttlætismál þessa
tínva að innleiða í landið heilhrigða versl-
unarhætti, og það varð ekki öðruvísi gert
en að íslendingar sjálfir færu að skipta
sér af verslunarrekstri. Hvatning þess efnis
kom frá Jóni Sigurðssyni sem ritaði í Ný
Félagsrit áskorun til landsmanna að stofna
til samtaka um verslunarrekstur. Á ára-
tugnum 1870-80 voru nokkur slík verslunar-
félög stofnuð og er Gránufélag Tryggva
Gunnarssonar á Akureyri frægasta dæmið
um þau. Höfuðgallinn var sá að þessi
félög lifðu aðeins i skamman tíma. Þau
gegndu mikilvægu hlutverki í að kynna
landsmönnum heilbrigða verslunarhætti en
enn virtist vanta einhvern styrktarþátt
sem gerði þeim kleift að verða varanleg.
Sá þáttur fannst við stofnun fyrsta kaup-
félagsins, og var „samábyrgð” allra félags-
manna.
Það er athyglisvert hvað sú þróun sem
hér hefur verið rakin og áframhald hennar,
er lik þeirri sem átti sér stað í Englandi
nokkrum áratugum áður. Hinn íslenski
endahnútur í leit að heppilegu verslunar-
formi, var stofnun Kaupfélags Þingeyinga
HLJÓÐABUNGA
47