Mímir - 01.06.1967, Blaðsíða 5

HEIMIR PÁLSSON:
RITTENGSL LAXDÆLU OG NJÁLU
Ritgerðarkorn þetta er að stofni til ritgerð til
fyrra hluta prófs í íslenzkum fræðum 1967.
HVAÐ ER RITTENGSL?
Tvennt virðist það einkum vera, sem nefnt er á
íslenzku rittengsl: annars vegar efnisleg tengsl,
og hins vegar orðatengsl, orðalíkingar, sem eðli
sínu samkvæmt eru vart hugsanlegar án þess um
náskylt efni sé fjallað. A hinn bóginn ber að
hafa hugfast, að efnisflutningur gemr átt sér
stað án þess að sjá megi nokkur veruleg merki
hans í orðalagi. Mörg dæmi mætti nefna þessu
til sönnunar, en hér skal eitt látið nægja, tekið
úr nútímabókmenntum íslenzkum.
I upphafi Brekkukots annáls segir Halldór
Laxness:
Vitur maður hefur sagt að næst því að missa móður
sína sé fátt hollara úngum börnum en missa föður
sinn.1
I bók sinni, Svartri messu, segir Jóhannes
Helgi:
Berklar eru það bezta sem getur hent skáld, næst því
að drepast.2
I þessum dæmum er efnið svo fágætt, hugs-
un svo sérstæð, að erfitt er að hugsa sér, að ekk-
ert samband sé á milli. Þar við bætist, að fráleitt
er, að Jóhannes Helgi hafi eigi a. m. k. glugg-
að í upphaf Brekkukots annáls. En erfitt er að
koma við beinni sönnun um efnisflutning, þeg-
ar svo háttar til sem hér, að orðalíkingar eru
hreint engar. Þegar hliðstæð dæmi þessum
koma fyrir í fornum bókmenntum, má segja,
að villandi sé að tala um rittengsl, þar sem
allt eins geti verið um að ræða efnisflutning í
munnlegri geymd. Því gæti jafnvel verið rétt
að tala um sagntengsl í slíkum tilvikum, eða
hvernig ætti að vera unnt að gera ráð fyrir
nokkru svipmóti tveggja sagna í munnlegri
geymd, ef ekki í efnisatriðum? Að þessu mun
nánar vikið síðar.
I doktorsritgerð sinni, Um Njálu, fjallar Ein-
ar Olafur Sveinsson í alllöngum kafla um rit-
tengsl almennt. Gerir hann þar grein fyrir þeirri
merkingu, sem hann leggur í orðið rittengsl.
Þar segir m. a.:
Af áhrifum sögu á sögu skal í þessum kafla aðeins
rætt um sérstakan þátt, er vér táknum með orðinu
„not". Látum vér það ná yfir tvö atriði. I fyrsta lagi
mátti færa sér í nyt fróðleik þann, sem hin eldri saga
hafði að geyma. Þar mátti læra ættvísi og mannfræði
og hafa hliðsjón af þeim atburðum, sem þar var frá
sagt, draga af þessu ályktanir og jafnvel prjóna við.
Þetta hafa hinir fornu söguritarar gert alveg óspart.
Þessi „not" eru aðallega vísvitandi, að miklu leyti
hugarstarfsemi og alltaf einskonar sagnfræði.
En í öðru lagi mátti sækja sér í aðrar sögur efni og
lýsingar, ekki sízt til uppfyllingar, prýði og skemmt-
5