Mímir - 01.06.1967, Síða 35

orð í öðrum málum egs. scyfel, scyfle (= höfuð-
skraut konu). Skupla kemur aðeins einu sinni
fyrir í fornum ritum, það er í Stjórn: „Þat man
þet og þinum augum uera til minniligrar skuplu
ok skammfyllingar vid alla þa menn, sem hia
þer eru." Einnig: „Þat man þer ok þinum
augum uera minnilig hulning eðr skupla sua
sem nockur likferdar áminning eðr fyrirbun-
aðr."42 Falk segir, að skupla tákni hér sorgar-
blæju. Fritzner segir, að skupla sé höfuðfat, og
Guðbrandur Vigfússon segir, að skupla sé klæði,
sem konur hylji með höfuð sitt og andlit. Segir
hann, að einkum eldri konur beri skuplu.
Skupla er hvergi nefnd á bókum frá því, að
Stjórn er rituð og fram á 19- öld, er orðið fer
að tákna sérstaka gerð falds.
I IV. bindi af Blöndu er ritgerð um búnaðar-
hætti, klæðnað o. fl. um miðja 19- öld eftir Sím-
on Eiríksson í Litladal í Blönduhlíð, samin
1916. Þar er m. a. sagt svo frá höfuðbúnaði
kvenna: „Sumar höfðu um höfuðið silkiklúta
og krönsuðu þá og kölluðu skuplu, — helzt voru
það gamlar konur."43 I Þjóðsögum Jóns Arna-
sonar er skupla nefnd í sögu einni: „Sér hann
hvar kona gengur... og hafði háfa skuplu á
höfði."44 Hér er eflaust átt við þá gerð falds,
sem nefndist skupla og tíðkaðist á 19. öld.
Orðið skupla er til í færeysku í merkingunni
skófla. E. t. v. er eitthvert samband milli þess
orðs og ísl. skupla, sem er heiti á spaðalaga
faldinum.
Yngsta merking í orðinu skupla er klúmr,
sem lagður er yfir höfuðið og hnýttur undir
hökunni.
Til er í fornu máli sögnin að skupla, sem
merkir að hafa blæju fyrir andlitinu.
Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir í Islenzk-
um þjóðháttum, að um 1770 hafi verið farið að
hafa tilsniðinn pappa innan í faldinum og hann
hafi þá myndað 4—6 þuml. breiðan spaða, sem
beygðist fram á við. Ekki hefur þó sr. Jónas
þekkt skuplu-heitið um þennan fald, því að
hann segir einnig: „Annar höfuðbúningur tíðk-
aðist og, er nefndist skupla, en eigi er mér ljóst,
hvernig hún hefir verið... Hún hvarf miklu
fyrri úr tízku en faldurinn, sem var algengur
hér um land, þangað til hinn nýi faldbúningur
Sigurðar málara Guðmundssonar fór að breiðast
út um og eftir 1860—70."45
Sveigur
Þetta orð er til bæði í norskri og sænskri mál-
lýzku, n. sveig, s. sveg. Þessi orð tákna þó ekki
höfuðbúnað. Sveigur er af sama stofni og lo.
sveigur (= sveigjanlegur); s. máll. sveg; mlþ.
sweg (= e-ð vott. Sú merking er orðin til úr
merk. sveigjanlegur, mjúkur); d. svaj. Þetta
danska orð, svaj, kemur aðeins fyrir í samsetta
orðinu svajrygget (= söðulbakaður).
Sveigur kemur stundum fyrir í skáldamáli
sem hluti kvenkenninga, t. d. sveigs þaull46 og
sveigar Sága,47
Fritzner segir, að sveigur sé höfuðfat eða
faldur kvenna, sveigður að lögun. Guðbrandur
Vigfússon segir sveig vera höfuðfat eða hárband,
eða klút, sem bundinn er um höfuðið.
Sveigur hefur verið heiti á einni gerð höfuð-
búnaðar. Líklega hefur það verið einhvers kon-
ar faldur. Sveigur er nefndur í Laxdælu, þar sem
lýst er búningi Guðrúnar Osvífursdótmr: „Guð-
rún var í námkyrtli, ok við vefjarupphlutr
þrpngr, en sveigr mikill á hpfði."4S Annað dæmi
um sveig í fornum ritum er í Rígsþulu (16. v.):
Sat þar kona,
sveigði rokk,
breiddi faðm,
bjó til váðar;
sveigr vas á höfði...
Sigurður Guðmundsson segir, að sveigur
(öðru nafni krókfaldur) hafi tíðkazt í fornöld
jafnhliða beina faldinum. Um 1400 virðist
beygði faldurinn hverfa, og eftir myndum að
dæma hefur hann ekki verið notaður á 15. og
16. öld og fram eftir 17. öld. Um eða eftir þá
öld miðja virðist hann koma aftur. En þegar
sveigði faldurinn fór að tíðkast að nýju, var þetta
heiti ekki notað, heldur var hann þá nefndur
35