Mímir - 01.03.1968, Síða 27

firði frá öskufallinu, sem að öðrum kosti hefði
vart getað sloppið við það. Talið er, að meiri
og minni aska hafi fallið á öllu svæðinu milli
Smjörvatnsheiðar og Berufjarðarskarðs, sem
síðan myndaði geira einn mikinn inn að elds-
upptökunum í Oskju. Hin fíngerðari aska barst
síðan í loftinu á haf út og byrjaði að falla í Ona
á vesturströnd Noregs að kveldi hins 29. marz,
og kl. 10 næsta morgun hefur hún náð alla leið
til Stokkhólms. Lengra austur er ekki vitað um,
að aska úr Öskjugosinu árið 1875 hafi borizt,
en sagnir eru um, að hennar hafi orðið vart í
nágrenni Stettinborgar í Þýzkalandi.
Aska sú, sem myndaðist við öskufall þetta,
var nær eingöngu líparítaska, að undanskilinni
þeirri, sem féll á Efra-Dal aðfaranótt hins 29.
marz, en það var hvítgrá og fíngerð basaltaska.
Askan, sem féll í aðalgosinu, var hins vegar ein-
göngu líparítvikuraska, dökkgrá að lit, og voru
vikurkornin mjög mismunandi stór eftir því,
hversu langt þau féllu frá gosstöðvunum. Lang-
stærstir urðu vikurmolarnir inni á öræfunum
suður af Herðubreið og þar í grenndinni. Þar
voru þeir flestir hnefastórir, en alls staðar inn-
an um vikursteinar á stærð við mannshöfuð og
þaðan af stærri. I byggð á Efra-Jökuldal voru
stær tu stykkin allt að helmingi stærri en
mannshnefi, annars allmiklu smærri, þ. e. mal-
arkennd. I Þingmúla og annars staðar á Upp-
Héraði víðast hvar á stærð við kaffibaun og
smærri. Niðri í Fjörðum, á Ut-Héraði og víðar
var hún enn fínni, sums staðar aðeins sem dust
eða ryk. Askan, sem féll í Skandinavíu, var og
mjög fíngerð, líkust leir.4
Hér að framan hefur verið lýst nokkuð þeim
atburðum, sem urðu á páskunum árið 1875.
Er þá næst að taka til nánari athugunar þær
hörmulegu og afdrifaríku afleiðingar, sem gos
þetta hafði á byggðir Austurlands, beinar og
óbeinar.
2. EYÐING EINSTAKRA BYGGÐARLAGA
A. Jökuldalur
Ef litið er á Islandskortið, má sjá, að Jökuldal-
ur er einn af lengstu dölum þessa lands. Óvíða
á landi hér mun byggð vera svo langt frá sjó
sem á innstu bæjum í Hrafnkelsdal, sem skerst
suð-austur úr Jökuldal innarlega. Yfir þennan
blómlega og gróðursæla dal helltist nú askan í
Oskjugosinu mikla 1875.
Venja er að skipta Jökuldal í tvennt vegna
hinnar miklu lengdar dalsins, enda telst hann
vera tvær kirkjusóknir. Nefna menn hann Efra-
dal eða Upp-dal innan til og Ut-dal utan til.
Eru mörkin vanalegast talin vera við svonefnda
Gilsá, sem fellur ofan af heiðarbrúninni og í
Jökulsá nálægt því í dalnum miðjum, skammt
frá bænum Skjöldólfsstöðum. Þjóðvegurinn yfir
Möðrudalsöræfi liggur upp úr Jökuldal með
fram á þessari, og skiptir hann einnig byggð
Jökuldalsheiðarinnar í Suður- og Norðurheiði.
Helzt þessi skipting enn í dag, enda þótt ekki
sé lengur um að ræða neina byggð í heiðinni.
Svo einkennilega vildi til, að á svæðinu fyrir
innan Gilsá varð öskufallið langmest í byggð,
enda er þaðan skemmst leið til eldstöðvanna í
Öskju. Segja má, að skipti verði allveruleg um
fyrrnefnda á, því að innan við hana fóru allir
bæir í eyði fyrsta árið, þar með talin öll Suður-
heiðin, en utar á dalnum enginn eða í Norður-
heiðinni. Á Efra-Jökuldal og í Suðurheiðinni
varð öskulagið 6—8 þumlungar jafnfallið,
eða um það bil 20 sm á þykkt. Vikurmolarnir
voru allt að því hnefastórir og glóðheitir, þegar
þeir komu niður. Þetta hafði vitanlega í för
með sér alger jarðbönn og eyðileggingu jarð-
anna fyrst í stað. Var því ekki annars kostur en
reka allan búpening í þær sveitir, er sloppið
höfðu við öskufallið. Flestir bændur Efra-Dals
tóku það ráð að reka fénað sinn til Vopnafjarð-
ar, enda var þangað stytzt að fara, og engin
aska hafði fallið þar norður frá.
Fyrst í stað var flúið með allt kvikt, fólk og
fénað, af öllum jörðum fyrir innan Gilsá (nema
Aðalbóli í Hrafnkelsdal), og eru þær taldar
vera ellefu talsins, auk heiðarbýlanna. Hafa það
að öllum líkindum verið eftirtaldar jarðir:
1) Arnórsstaðir
2) Hákonarstaðir
27