Mímir - 01.03.1968, Síða 29

spretta upp úr. Mikið magn mun og hafa fokið
í ár og vötn. Lá við borð, að mörg vötn fyllt-
ust og þornuðu upp, einkanlega í Jökuldals-
heiðinni. Þorvaldur Thoroddsen segir t. d., að
Grunnavatn í Jökuldalsheiði, sem áður hafi
verið stórt vatn, hafi þornað svo upp af völd-
um vikuröskunnar, að varla sé eftir nema lítill
pollur af því. Enn í dag má sjá í botni og fjöru-
borði margra hinna grunnu og stóru vatna á
Jökuldals- og Fljótsdalsheiðum geysimikil vik-
urlög, sem lita vatnið gulgrátt, er þau ýfast upp
í ölduróti. Enn þá gefur því að líta minjar
Oskjugossins mikla á þessum slóðum.
B. Jökuldalsheiðin
Margt hefur verið ritað um byggðina í Jökul-
dalsheiðinni, sem nú er með öllu komin í eyði.
Byggðarsaga Jökuldalsheiðarinnar, svo og ann-
arra heiðarbyggð á voru landi, er á margan hátt
sérstæð og eftirtektarverð. Hún sýnir okkur, að
þegar fjöldi fólksins í landinu var orðinn svo
mikill, að hvert kot á láglendissvæðum var set-
ið, leitaði fólkið inn á hálendi landsins til þess
að hefja landnám. Voru þá vanalega valin til
staðfestu hin grösugu og víðáttumiklu heiða-
lönd, sem víða eru, t. d. á Norð-Austurlandi.
Líf fólksins í þessum heiðakotum var reyndar
hálfgerð harmasaga í íslenzku þjóðlífi. Byggðin
var strjál, og fólkið mátti heyja harða baráttu
við óblíða veðráttu landsins, því að vetrarríki
var oft mikið. Húsakynnin voru oftast léleg,
enda var erfitt um öflun byggingarefnis, þar
sem sjávargata var löng. Ekki var ávallt auðvelt
að greina íveruhús frá útihúsum. Þegar hart var
í ári, var skortur og örbirgð algeng á þessum
heiðabýlum, og lagðist þá oft niður byggð á
þeim um stundarsakir. Heiðarbyggðin átti þó
einnig sínar ljósu hliðar. Sumarfegurð er þar oft
mikil, grasið var kjarngott og gott til beitar,
og oft var mikil silungsveiði í vötnunum, sem
var til mikilla búdrýginda. Með breyttum þjóð-
félagsháttum 20. aldar leggst niður byggð á
flestum þessum heiðalöndum, og eru þar nú
aðeins grasi grónar rústir til minja um líf horf-
innar kynslóðar.
Eitt þessara byggðu heiðarlanda var í Jökul-
dalsheiðinni, sem er víðáttumikið og tiltölulega
slétt landsvæði á hálendinu vestan við dalinn
sjálfan og liggur á milli Jökuldals og Vopna-
fjarðar í stefnu frá suð-austri til norð-austurs.
Byggð þessi upphófst mjög skyndilega á ára-
tugunum 1840—1860, en stóð tiltölulega
skamma hríð, eða um það bil eina öld. Átti
Oskjugosið 1875 vissulega sinn þátt í endalok-
um hennar, enda þótt flestöll kotin byggðust
aftur eftir öskufallið.
Þegar mest var byggt í Heiðinni, eru talin
vera þar alls sextán býli. Byggjast þau öll á
tiltölulega skömmum tíma, eða á árunum 1841
—1862, eins og áður er getið. Byggðinni var
skipt í Suður- og Norðurheiði, og eru mörkin
milli þeirra þar, sem nú liggur þjóðvegurinn til
Austurlands, en áður var þar jafnan alfaraleið
þegar farið var yfir „Fjöllin". Nöfn býlanna
voru sem hér segir:
A) Norðurheiðin:
1) Gestreiðarstaðir
2) Háreksstaðir
3) Lindasel
4) Hlíðarsel
5) Fagrakinn
6) Ármótasel
7) Rangalón
8) Melur (Melar)
9) Hólmavatn
B) Suðurheiðin:
10) Grunnavatn
11) Heiðarsel
12) Veturhús
13) Hneflasel
14) Víði(r)hóll
15) Sænautasel
16) Háls
Tvö síðast nefndu býlin í Norðurheiðinni,
Melur og Hólmavatn, munu fljótlega hafa far-
ið að tilheyra Vopnafirði, a. m. k. um kirkju-
29