Tímarit lögfræðinga - 01.08.2024, Blaðsíða 51

197
Arnljótur Ástvaldsson
Af þessu leiðir að í sumum tilfellum hefur verið litið svo á að
félagsmenn almenns félags séu ekki eigendur félaganna.24 Slíkt
má til sanns vegar færa ef litið er á eiganda félags sem aðila sem
hefur bæði rétt til þess að stjórna félagi (stjórnunarrétt sem nýttur
er á félagsfundi) og rétt til arðgreiðslna eða annan rétt til eigna
félagsins (fjárhagsleg réttindi) á meðan það starfar,25 þ.e. áður en
því hefur verið slitið eða það tekið til gjaldþrotaskipta.
Af framangreindu má ráða að félög öðlist viðurkenningu
sem lögaðilar – og þar með rétthæfi – með tvennum hætti í
íslenskum rétti. Annars vegar (og aðallega) á grundvelli settra
laga og hins vegar á grundvelli óskráðra reglna, sem mótast
hafa yfir tíma og slegið hefur verið föstum í dómaframkvæmd,
líkt og hið almenna félag er dæmi um.26 Nefna verður einnig í
op. cit., bls. 69­70. Til hliðsjónar má nefna að í fræðiskrifum um réttarstöðu
ófjárhagslegra félaga („non-profit“ félög) að bandarískum félagarétti
hefur verið vísað til banns við ráðstöfun hagnaðar, af starfsemi félags,
til félagsmanna sem ófrávíkjanlegs skilyrðis fyrir tilvist ófjárhagslegs
(almenns) félags. Sjá um þetta t.d. Henry Hansmann: The ownership of
enterprise. Cambridge og London: Harvard University Press 1996, einkum
bls. 11, 17 og 35.
24 Sjá hér t.a.m. H 1997:841 (Vélstjórafélag Íslands), þar sem deilt var um hvort
eitt aðildarfélaga Vélstjórafélags Íslands (VÍ) ætti rétt til tiltekins hlutar
af eignum VÍ við úrsögn úr félaginu. Hæstiréttur hafnaði málatilbúnaði
aðildarfélagsins m.a. með eftirfarandi rökstuðningi: „Um starfsemi [VÍ]
nýtur ekki settra laga frá Alþingi, og fer því um hana að samþykktum (lögum)
þeirra og þeim ólögfestu grunnreglum, sem gilda um almenn félög, er hafa ekki
bein fjárhagsleg markmið með rekstri sínum. Þegar slíkt félag leggur ekki með
sér fjármuni við inngöngu, eru almennt ekki líkur til þess, að það taki með sér fé
við útgöngu. ... [Aðildarfélagið] heldur því einnig fram, að með aðildarfélögum
stefnda hafi myndast sameign í eignarréttarlegum skilningi og við úrsögn sína eigi
hann rétt til hluta síns af þessari sameign. Ekki verður séð, að almenn fjárhagsleg
ábyrgð aðildarfélaga stefnda á skuldbindingum sambandsins geti verið önnur en
með félagsgjöldum.“
25 Þessi skilgreining á eiganda hefur verið lögð til grundvallar í erlendum
fræðiskrifum um félagarétt, þá einkum um breskan og bandarískan rétt,
sbr. hugtakið „investor ownership“ sem stuðst er við í Reinier Kraakman
o.fl.: The anatomy of corporate law : a comparative and functional approach, 3.
útg. Oxford: Oxford University Press 2017, bls. 13­15.
26 Sjá hér til hliðsjónar Markús Sigurbjörnsson og Kristín Benediktsdóttir,