Bautasteinn - 01.04.2002, Side 12

12
Á síðastliðnum vetri gekkst
Kirkjugarðasambandið fyrir samkeppni
listamanna um nýja og frumlega gerð
legsteina.
Af því tilefni birtir Bautasteinn hér
frásögn og myndir af legsteini frá upphafi
síðustu aldar eftir einn frægasta lista-
mann okkar Íslendinga, Einar Jónsson
myndhöggvara. Frásögnin er tekin úr
bók Björns Th. Björnssonar um
minningarmörk í Hólavallargarði.
Í minningum sínum segir Einar Jónsson myndhöggvari frá því
er hann kom heim frá útlöndum nokkrum dögum eftir að
heimsstyrjöldin fyrri brauzt út. „Unnusta mín hafði komið auga á
mig á götunni, er ég seint á degi kom heim úr ferðalaginu; - kom á
móti mér og reyndi að brosa, en ég sá, að sorg syrti augu hennar.
Hvað er að? – Hún horfði á mig þögul um stund og sagði lágt:
„Einn af þeim, er okkur var kær, er dáinn. “Ég horfði á hana, en
þorði ekki að spyrja: --- „Þorsteinn Erlingsson“.“
Það var því ekki langt úr vegi að það félli í hlut Einars
Jónssonar að teikna stein og móta listaverk á gröf þessa nána
vinar síns. Þótt verkin láti ekki mikið yfir sér í þeim skógi sem
Hólavallargarður er, þá eru þau vissulega þess virði að leiða þau
augum. Sjálfur letursteinninn er ferhyrndur, en niður í hann
miðjan gengur stórt dropaform með sporlaga eirmynd neðst.
Ekki skal hér fullyrt um það, hvort form þetta sé í raun hugsað
sem „dropi“, en þó gæti það mætavel verið. Í Skoðunum Einars
Jónssonar, sem og í verkum hans, er það iðulegt að frumform
tákni annað og meira en sjálft sig, feli í sér „eilífan óm allrar
sköpunar.“
Dropinn, vatnsdropinn, tárið, daggardropinn, er fullkomið
frumform náttúrunnar og birtir því í sjálfu sér „bergmálið frá
alheimsskaparanum“, svo sem hann kemst sjálfur að orði. Mjög
kemur þó til álita, að form þetta eigi að tákna loga, og styðst það
af því, að þar er notað annað efni, gult eða bleiklitað, en steinninn
sjálfur og öll umgerð hans er úr grágrýti. Hugmyndin „logi“ væri
jafnvel enn betur við hæfi á stein yfir Þorstein Erlingsson, en í
táknfræðum merkir hann ýmist lifandi minningu eða yfirskil-
vitlega nálægð æðra valds.
Sé form alls steinsins athugað, og þá ekki sízt grófhöggnu
stoðarsteinarnir á báða vegu, vísar það mjög til verks sem Einar
Jónsson vann nokkrum árum áður, 1907-08, og er þar átt við
frumkast hans að minnismerki yfir landkönnuðinn Mylius
Eriksen. Í því verki rís há varða upp úr snjóskafli, íbjúg neðan en
ydd ofan, eins og þetta form, og heldur skaflinn að henni á báða
vegu, líkt og stoðarsteinarnir gera hér. Ekki varð úr að minnis-
merkið yfir Mylius Eriksen yrði stækkað og reist, og má því vel
gera því skóna að Einar hafi endurvakið þá meginhugmynd er
hann teiknaði varðann yfir Þorstein vin sinn árið 1915.
Litlu eirmyndina neðst á loga- eða dropaforminu mótaði Einar
gagngert á þennan legstein. Í útgáfunni á verkum hans frá 1925
ber lágmynd þessi nafnið „Á leiði“ og ártalið 1915, en í
Norðraútgáfunni 1954 er hún sögð frá 1922, sem er sýnilega
rangt. Þótt nafnið gefi þannig enga vísbendingu um efnið, er það
samt allljóst. Verndari (leiðtogi, Kristur?) í víðum kufli heldur
öðrum handleggnum utan um mannveru, en bendir með hinni
upp til kletta með miklum stuðlabergsdröngum. Á hina hlið eru
einnig klettar, en upp á milli þeirra og meðfram háu bergþili ligg-
ur brattur stígur. Virðist svo sem mannverunni sé til þess bent
að þar sé brautin upp úr þessum hrikadal. Undir verunum tveim
eru miklar og samfléttaðar rætur – eða svellandi öldur – sem
tákna hér án vafa jarðneska fjötra, andstætt frelsinu efra. Að sjálf-
sögðu kemur í hugann kvæðið „Brautin“, þar sem Þorsteinn
eggjar menn „að brjótast það beint, þó brekkurnar verði þar
hærri“:
DROPINN
„eilífur ómur allrar sköpunar.“
Verndari (Kristur?) heldur uppi manni og bendir upp til
kletta með miklum stuðlabergsdröngum, þar sem brautin sé
upp úr þessum hrikadal mannlífsins.
Björn Th. Björnsson.