Helgarpósturinn - 18.04.1980, Blaðsíða 20

20
Föstudagur 18. apríl 1980 helgarpósturínrL.
MÁL VERKA S ÝN/NG
í AFMÆLISGJÖF
Það mun ekki hafa gerst fyrr i
sögu listsýninga hérlendis, að
sýnd hafi verið málverk eftir
frægustu postula 20. aldar i
myndlist. Margir hafa efalaust
beðið eftir þvi tækifæri, að sjá
myndir eftir menn á borð við
Picasso, Matisse og Miró, prýða
sýningarsali hér. Þeim hefur nú
orðið að ósk sinni, með sýningu
þeirri sem nú stendur yfir i
Norræna húsinu.
Matisse sem fæddur er 1869 til
Domenico Gnoli (fæddur 1933),
spannar sýningin stærstan part
þeirra kynslóða, sem sett hafa
mark sitt á list þessarar aldar.
Það er greinilegt að þau hjónin
Sonja Henie og Niels Onstad
hafa valiömálverkasafn sitt af
kostgæfni og smekkvish Rauði
þráðurinn i safninu er Parisar-
skólinn og m.a. níun Hövik-
oddensafnið eiga eitt stærsta
Myndlist______________
eftir Halldór Björn Runólfsson
i
i
Sltrónur Matisse, Sitjandi kona Picassos, og Stormasamur persónuleiki Mirós eru góð dæmi um vandað
vai þessa safns.
Það er að tilstuölan Lista- og
menningarsjóðs Kópavogs i
tengslum við forráðamenn
Sonja Henie- Niels Onstad
safnisins, Hövikodden, Noregi,
að sýning þessi kemur hingað.
Það hlýtur að teljast undravert
að svo litið bæjarfélag sem
Kópavogur er skuli riða á vaðið
með slikri sýningu á 25 ára
afmæli sinu. Sennilega er svona
stórhugur i 12 þúsund manna
kaupstað heimsmet. Þvi óska ég
Kópavogi til hamingju með sýn-
inguna og afmælið og hlakka til
að sjá þar risa listasafn og
menningarmiðstöð.
Það eru 40 málverk sem þekja
veggi Norræna hússins, öll eftir
þekkta listamenn. Frá Henri
úrtak verka eftir franska
málarann Maurice Esteve.
Tvær mynda' hans eru á sýning-
unni.
Vönduðu vali hjónanna verður
best lýst með myndum Matisse,
Picasso og Miró. Mynd Matisse,
Sitrónur (nr. 27), er i þeim
synþetiska anda sem átti eftir
að ná yfirhöndinni i siðustu
verkum hans, klippimyndunum.
Þarf ekki annað en að lita upp i
vinstra horn myndarinnar til að
sjá stiliséruð blöð jurta, sem
einkenna svo mjög klippi-
myndir hans. Þessi mynd er i
sama stil og mynd i safni sjálfs
Picassos, Karfa með appels-
inum. Þeir félagar höfðu skipst
á myndum og kvað Matisse
Picasso hafa valið týpiskustu
myndina i vinnustofu sinni.
Sitrónurnar eru þvi dæmigerðar
fyrir þann stil Matisse sem er
hvaðklárastur.
Mynd Picassos, Sitjandi kona
( nr. 31), er einkennandi fyrir
stil hans á styrjaldarárunum og
sumir vilja túlka hin
expressjónisku áhrif, sem
svörun við hersetu Þjóðverja.
Miró er hér i öllu sinu veldi og
mynd hans er meistaraverk.
Stormasamur persónuleiki (nr.
28), er gerð á þeim timum
þrengingar þegar heita má að
Miró hafi verið gjörsamlega
einangraður i einangruðu landi.
Hann mun hafa borið þungann
af merkisburði spænskrar
framúrstefnulistar á þessum
árum. Það er skemmtilegt að
athuga þessa mynd, sem sýnir
greinilega áhrif Paul Klee á list
Mirós. Spánverjar voru einmitt
að uppgötva Klee á þessum
tima.
Ein mynda Klee, er á sýning-
unni. Það er yfirlætislaust verk
eins og svo mörg verk Klee, en
mjög sterkt. Þetta málverk er
nær einslita ( monochrome) og
minni á fleygrúnir Súmera,
enda heitir verkið t upphafi var
orðið (Nr. 22). Skáldlég umbun
(nr.21) eftir Asger Jorn, er enn
eitt dæmi um gott val. Jorn var
nokkuð mistækur málari, þótt
betri verk hans væru meðal þess
besta sem frá Cobra-grúppunni
kæmi. Skáldleg umbun er i
flokki bestu málverka sem ég
hef séð eftir Jorn. Hann gefur
litum lausan tauminn i expres-
sjóniskum tilþrifum likt og i
hinu fræga málverki sinu, Bréf
til sonar mins. Það er þvi
sterkasta hlið Jorn sem hér er
sýnd, frá hans öflugasta
timabili.
Það má og telja tvær myndir
Juan Gris og mynd Légers ( nr.
15,16, og 25). Með verkum Yves
Klein, Þrykk (nr. 23). og
Domenico Gnoli, Flibbi (nr. 14)
sýna Henie og Onstad, að þau
hafa fylgst vel með síðari tima
hræringum og ávallt með þeim'
persónulega blæ sem einkennir
safn þeirra.
Um leið og ég þakka Kópavogi
sýninguna, vil ég enn bénda. á,
hinn mikilvæga þátt Norræna
hússins, sem undirstrika hér
framvarðarstöðu sína i menn-
ingarlifi borgarinnar.
Þegar kommúnisminn var og hét
Þór Whitehead: KOMM-
CNISTAHREYFINGIN A
ISLANDI 1921-1934
(SAGNFRÆÐIRANNSÓKNIR
V), Menningarsjóöur og Sagn-
fræöistofnun Háskóla tslands
(ritstjóri Þórhailur Vilmundar-
son) 1979.
Af ritröðinni Sagnfræöirann-
sóknumkom út bindi á ári 1972-
75 undir vandaöri ritstjórn
Þórhalls Vilmundarsonar, allt
endurskoðaðar kandldats- eða
meistaraprófsritgerðir i
Islandssögu frá Háskóla
Islands. Siðan lá þessi útgáfa
niöri þar tilnú i vetur aöhún var
endurreist með þvi að dusta
rykið af ritgerð sem Þór
Whitehead skrifaöi til BA-prófs
niu árum áður.
Þór er nú talinn framarlega i
röö i'slenskra sagnfræöinga —
nýlega dæmdur hæfur aö
gegna prófessorsembætti — en
þessi ritgerö var frumraun hans
i faginu, og aö jafnaði er ekki
ætlast til þess aö BA-ritgerö sé
fullgilt efni i fræöibók. Þaö
spurðist þó snemma, að Þór
heföi skrifaö einkar skilmerki-
lega um dhugavert efni, og mun
ritgerðin hafa verið mikið notuð
á Háskólabókasafni. Þar las ég
hana fyrir nokkrum árum og
þótti góö, raunar mjklu meiri og
fyllri en rétt er aö ætlast til viö
BA-próf, og mér finnst hún nú
hæfa vel ritröðinni sem hún
birtist I.
Þór hefur frásögnina 1921,
þegar fyrst kemur fram
afmarkaður vinstri armur i
Alþýðuflokknum. (Hann birtir i
bókarauka félagatal Ahugaiiös
alþýöu frá þvi ári, liðlega 60
nöfn gerö þekkjanleg með
upplýsingum um siðari störf).
Þar kemur fram kjarni af
ungum kommúnistum sem eru
aöalsöguhetjur bókina á enda.
Þór rekur hvernig kommún-
istarnir skipuleggja sig innan
Alþýöuflokksins i vaxandi and-
stöðu viö forustu hans, uns þeir
stofna Kommdnistaflokk
Island 1930. Þá segir af skipu-
lagi Kommúnistaflokksins (lög
hans birt i viöbæti), stefnu og
starfi fyrstu árin, fylgisþróun
hans (I viöbæti eru bæði töflur
og súlurit um kjörfylgi hans á-
samt Alþýöuflokki og Fram-
sóknarflokki viö Alþingis- og
bæjarstjórnarkosn-
ingar 1927-37) og itökum I
verkalýösfélögum. Þór iýsir til-
raunum Alþýöuflokksins og
Alþýðusambandsins til að
hrekja kommúnista frá forustu i
verkalýösfélögum og heldur þvi
fram á sannfærandi hátt að sú
barátta hafi gilt lif og dauöa
kommúnistahreyfingarinnar.
Loks er greint frá innanflokks-
deilum kommúnista 1932-34, þar
sem ráöandi „réttllnumenn”
undir forustu Brynjólfs Bjarna-
sonar héldu flokknum meö
hreinsunum og járnaga aö
þeirri stefnu sem út gekk frá
Komintern I Moskvu gegn vax-
andi mótspyrnu „hentistefnu-
manna” á borö viö Einar 01-
geirsson. (1 viöbæti er birt
háðulegt dæmi um sjálfsgagn-
rýni sem sumir frá viksmenn
frá flokkslinu voru knúöir til aö
birta.)
Viröist hafa vofaö yfir að
flokkurinn liðaðist I sundur, uns
svo vildi til að Moskvulinunni
var skyndilega breytt, og það
einmitt i átt til þess sem henti-
stefnumenn höfðu haldið fram,
þar með voru flokksarmamir
orðnir sammála. Þar fellir Þór
frásögnina, enda eölileg þátta-
skil. Þangað til hafði
kommúnistahreyfingin allt frá
1921 verið aö fjarlægjast önnur
stjórnmálaöfl með æ fast-
njörvaöra skipulagi,
eindregnari fræöikenningu og
óvægnari baráttuaöferðum,
siðan hefur leiðin legiö i gagn-
stæða átt, gegnum Sósialista
flokk til Alþýðubandalags,
aðeins með dálitlum aftur-
kippum á dögum Finnagaldurs
og kalda striðs.
Heimildarsafn Þórs var i
upphafi fjölbreytt og rikulegt
eftir atvikum. M.a. fór hann
eftir viðtölum viö þrjá
framámenn Kommúnista-
flokksins á þeim tima sem um
ræðir. Þar er að visu sá ann-
marki á, að enginn þeirra er úr
réttlínuarminum, en ég býst alls
ekki við að frekari upplýsingar
hefðu neinu breytt um heldur
neikvætt mat Þórs á málstað
þess flokksbrots.
Ég hef ekki borið bókina
skipulega saman við upphaflega
gerð ritgerðarinnar. Þór fer
yfirlætislausum orðum um
endurskoðun slna á henni,
kveðsthafa .j'eynt að sniða af...
mestu misfellurnar i máli og
stll...”. Það segir hann
vafalaust satt og skilar hér
áferöargóðum texta sem helst
má finna það til foráttu að ein-
staka mælskubrögð I „komma-
grýlustll” stingi i stúf við hið
rikjandi svipmót hófstilltrar
yfirvegunar. Gæsalappir eru
fullmikið notaöar sem háðs-
merki um hugtök kommúnista,
og óheppilegt er að nefna
kommúnista og jafnaöarmenn
einu nafni sameignarsinna,
fyrst aörir eru farnir að hafa
það heiti um kommúnista eina.
En endurskoðun Þórs nær
lengra en til málfarsins eins.
Hann hefur aukið stórum við
heimildaskrána og sett töluvert
af viðbótum neðanmáls, þar
sem hann hefur ekki talið þörf
að raska upphaflegu megin-
máli. T.d. vitnar hann nú i
margarnýlegar bækur um sögu
kommúnistahreyfingarinnar
erlendis. Hann hefur líka fylgst
vel meö minningabókum,
greinum og blaðaviðtölum sem
birst hafa á þessum áratug.
Loks vitnar hann til nokkurra
yngri prófritgeröa frá
Háskólanum, þ.á.m. tveggja
vandaðra ritgeröa þar sem
stúdentar hafa tekiö fyrir miklu
þrengri efni en hann og kannað
heimildirsem honum voru ekki
tiltækar, en niöurstööur beggja
gera fremur að staðfesta túlkun
Þórs en kollvarpa henni.
Þá bætist viö fjóröi
heimildarmaðurinn sem vakið
hefur nokkum Ulfaþyt, þvi að
hann bannar að láta nafns sins
getið. Menn hafa legið Þór á
hálsi fyrir að nota sllka heimild.
Ég tel hann I fullum rétti.
Auövitað verður alitaf aö taka
frásögnum, munnlegum sem
skjalfestum, með viðeigandi
gagnrýni. Östaðfest frásögn
getur alltaf veriö ósönn, og
nafnleynd eykur tortryggni
okkar. En sagnfræðingur á lika
að athuga og meta hinar
veikari heimildir, hann má bara
ekki leggja meiri ályktanir á
þær en þær bera. Nafnleysingi
Þórs gefur upplýsingar (um
eriendan fjárstyrk til Kommún-
istaflokksins) sem eru svo eðli-
legar og falla svo vel aö öörum
heimildum að engin sérstök
ástæða virðist til að dæma þær
úr leik, þótt þær séu vitanlega
ekki óyggjandi.
Bók Þórs er mjög fróöleg eins
og viðfangsefni hennar gefur
tilefni til. Yfirleitt er hún
trúverðug um þá hluti sem ég
hef tök á að dæma um. Þó er þaö
nokkuö tilfinnanlegt i lýsingu
Þórs á stefnu Kommúnista-
flokksins, tilaö mynda varöandi
þjóðnýtingu, bankamál og
erlendar 'skuldir, að hann
hneykslast á henni stórum
orðum án þess að benda á þann
hagsögulega veruleika sem þó
býr að baki, a.m.k. I og meö.
T.d. háðsmerkir Þór „þjóð-
nýtingu” bankanna og kallar
hana auk heldur fmyhdaöa, án
þess að segja eitt orð ,um að
rikið hafi þó yfirtekið islands-
banka 1930. Miklu viðar má
merkja andúö höfundar á
kommúnisma án þess ég sjái aö
þaö spilli rannsók ninni.
Auðvitaö er alltaf viss vandi
fyrir sagnfræðing að skrifa um
það sem honum er illa viö, en
það á aðvera hægt, og liklega er
þaö að jafnaöi hægara en að
fjalla málefnalega um þaö sem
menn eru hlynntir, og reyna þaö
þó margir.
Bókin er prýdd myndum, m.a.
af heimildarstöðum, smáprenti
ýmsu, andlits- og hópmyndum,
og hefur mikil alúð, veriö lögö
viö að afla skemmtilegra
mynda og skýra þær, svo sem
meö nafngreiningu á
hópmyndum. 1 heild finnst mér
bókin vel og fallega úr garði
gerö.
I eturinn í'ril fór fiirtar Ofgi'trssoH i hritmókn ttl Moskvtt. t'ar htrit.utfii hann upp á mikkra
frhjta nna. >ton tlvölthiM i horpitmi. tUr er höpttrinn vtd Krtrtnlarmúr. frti htrgti: Jafet Onás■
snn, hotntldur Crtthmundwon. Antlrér Straumlatnl. Einar Olgcirxstm, Jenx Figved ttg Eyjöifar
Arnason. illókmafn IJagxhninar — Eyjútjur -irnavnn)
Viltu ferðast til Rússlands?
Verklýðsblaðið býður þér í 6 viknaíerða-
iag austur til Moskva á komandi sumri!

Myndaslöa úr bók Þórs Whitehead — þar sem nokkrir framámenn
islenskra kommúnista sjást viö Kremlarmúra 1931 en neöri myndin
er auglýsing I Verkalýösblaöinu um verölaun fyrir áskrifatsöfnun.