Helgarpósturinn - 23.12.1981, Blaðsíða 9

9
holgarpn^+' innn Miðvikudagur 23. desember 1981
VETTVANGUR
í síðasta Helgarpósti birtist all-
sérkennileg ritsmið komin sunn-
an frá Þýskalandi undir yfir-
skriftinni Haustið er rautt og rit-
domarinn. Tilefni hennar er rit-
dómur eftir undirritaðan um ný-
útkomna bók Kristjáns Jóhanns
Jdnssonar, Haustið er rautt. Er
markmið höfundanna, Ingunnar
Asdfsardóttur og Astráðs Ey-
steinssonar, að halda uppi vörn-
um fyrir skáldverk Kristjáns
Jóhanns, en þó einkum og sér i
lagi að sannfæra lesendur
Helgarpóstsins um illt innræti
mitt og vangetu til að skrifa um
bókmenntir.
Ber ritsmibin (81 merki þess að
höfunduQum hafi verið heitt i
hamsi við samninguna: mér eru
þarvalinhinhörðustu orð og skrif
min talin skorta allt sem prýða
beri ábyrga gagnrýni. öllu verra
er þó að á bak við það safn
aðdróttana sem I.A. og A.E. hafa
dregið saman, skuli hvorki vera
að finna trausta röksemdafærslu
né skynsamlegar hugmyndir um
bókmenntagagnrýni. Þvert á
móti fer ekkert á milli mála að
þarna er talað úr akademiskum
filabeinsturni og að höfundar
hafalitinn skilningá hlutverki rit-
dómarans. A köflum reyna þau þó
að vera málefnaleg og er þvi
ástæða til að láta orðsendingu
þeirra ekki með öllu ósvarað.
Höfuðkenning I.A. og A.E. er að
mér hafi við lestur Haustið er
rauttséstyfirþann mun sem sé á
afstöðu höfundar verksins i heild
og afstöðu þess sem talar I
lesendabréfum þeim sem er flétt-
að inn á milli frásagnarkaflanna.
Lesendabréfin séu m.ö.oalls
dcki „bókmenntafræðilegar orð-
sendingar höfundar til lesanda”,
eins og ég orðaði það í grein
minni, heldur „hluti af sögusköp-
un höf,”, eins og I.Á. og Á.E.
komast að orði. Megi jafnvel
greina ákveðna iróniu af höf-
undarins hálfu gagnvart þeim
fullyrðingum sem settar eru fram
i lesendabréfunum. Nú kunna
þessar getgátur ekki að hljóma
ósennilega, a.m.k. ekki i eyrum
þeirra sem hafa ekkilesið bókina,
og skyldi maður þó ætla að þeim
I.A. og Á.E. væri i lófa lagið að
sýna fram á réttmæti þeirra með
dæmum úr verkinu sjálfu. Þeim
ætti i' öllu falli að vera umhugað
að sannfæra menn um túlkun
sina, þar sem þau reisa allar
árásir sinar á gagnrýni mína á
henni. En þvi'miður, það láta þau
gersamlega undir höfuð leggjast.
Allt sem þau gera er að slá um sig
með alkunnum fræðisetningum
um hugsanlegan mun á afstöðu
rithöfundar, þ.e.þess sem skapar
skáldverkið i heild, og sögu-
manns, sem segi lesanda frá i 1.
persónu. Þá tekstþeim að koma s
framfæri þvi sem þau hafa lært
um tilraunir 20. aldar höfunda
með frásagnartima, þó i þvi til-
viki láti þau ekki heldur svo litið
að skýra fullyrðingar sinar nánar
með dæmum úr verkinu. Slikt
hefði að sönnu kostað þau meiri
vinnu en að ausa einn tiltekinn
gagnrýnanda svivirðingum, en þá
væntanlega hrakið þá skoðun sem
fram kom i umræddum ritdómi,
þ.e. að i lesendabréfunum væri
höfundurinn sjálfur og engin
sérstök sögupersóna hans að
ávarpa lesandann og skýra fyrir
honum inntak og form verksins.
Auðvitað er alls ekki óhugsandi
að svo eigi að vera og að eitthvað
slikt kunni að hafa vakað fyrir
höfundi, enþá verða aðriren ég —
og þau Ingunn Asdisardóttir og
Astráður Eysteinsson — að færa
fram rök fyrir því. Og skal ég þá
verða' fyrstur manna til að fagna
þvi, takist einhverium að ljúka
með þeim hætti upp leyndum
viddum á verki Kristjáns
Jóhanns, viddum sem ég og að
þvi er mér sýndist fleiri lesendur
hafa ekki getað fundið.
En þá er enn ótalinn versti
ágallinn á málflutningi I.A. og
A.E. Það er nefnilega ekki nóg
með að þau hirði ekki um að
sanna með dæmum að þau list-
brögð, sem mér á að hafa sést yfir
i Haustið er rautt, sé þar raun-
verulega að finna. Þau gera ekki
heldur minnstu tilraun til að
skýra hvað höfundurinn geti verið
að fara með formtilraunum sin-
um, hver sé meginhugsun og
markmið bókar hans. Uin þá hlið
málsins segja þau aðeins að ef-
laust vilji höfundur „gefa lesend-
um sinum mynd af þjóðfélags-
veruleika” og þar við láta þau
sitja. Eftir þessu að dæma — og
þá skal vissulega i nafni sann-
girninnarhaft i huga að grein I .A.
ogA.E. ersamin af kappi en ekki
forsjá — eru þau svo ákafir
formalistar að þau telja inntak
verks, viðhorf þess og kenndir,
nánast aukaatriði samanborið við
tækni þess. Nú er undirritaður aö
visu sjálfur þeirrar skoðunar að
mikilvægi formsins sé oftlega allt
of lítill gaumur gefinn I umf jöllun
um bókmenntir, en minna má nd
þó kannski gagn gera en hunsa
algerlega það hlutverk sem form-
inu og hinum ytri skáldskapar-
brögðum er ætlað að gegna. I þá
gryfju falla þau I.A. og A.E. þvi
miður i grein sinni og dugir
kannski ekkert minna en háskóla-
nám i nútima bókmenntavisind-
um til að fólk leyfisér að horfa af
slíkri stefnufestu hjá tjáningu
skáldverksins.
1 ritgerð A.I. og A.E. er alið á
gamalkunnri goðsögn um stöðu
gagnrýnandans i hinni bók-
menntalegu samfélagsstofnun,
eins og fræðimenn kalla það vist,
og skyldurhans gagnvart höfundi
og lesendum. Þessi goðsögn er
eitthvað á þá leið að gagnrýnand-
inn sé svo áhrifamikill að hann
geti unnið bókmenntaþróuninni
stórkostiegt tjón, dirfist hann að
láta i ljósi neikvæðar skoðanir á
því sem hann þarf að f jalla um . í
Kölnarpistli I.A. og A.E. er þess-
ari goðsögn haldið á lofti af
hástemmdri vandlætingarsemi 0g
ég útmálaður sem semviskulaus
aðurrifsmaöur, sjálfsagt gerður
út af illgjarnri og skammsýnni
ritstjórn i þeim tilgangi einum að
vinna gegn heilbrigðri nýsköpun i
islenskum bókmerntum. Nú er
þetta ekki í fyrsta og tæplega i
siðasta sinn heldur sem reynt er
að sverta gagnrýnanda i augum
almennings með retoriskum
brellum af ómerkilegasta tagi. Er
þvi ekki úr vegi að hyggja aðeins
nánar að þvi sem hér býr að baki.
Kjarninn i lýsingu bókmennta-
fræðinganna á stöðu gagnrýn-
anda gagnvarthöfundi er einfald-
lega þessi: höfundurinn er veikur
og varnarlaus, gagnrýnandinn
voldugur og ábyrgðarlaus. Til að
geta haidið slikri fásinnu fram i
alvöru er þó nauðsynlegt að dylja
menn því hversu óhemju áhrifa-
mikill miðill bókin, skáldverkið,
getur veriðrekki sist sem tæki til
að læða alls kyns skoðunum að
lesendum og þó auðvitað einkum
þeim sem eru ungir og
óharðnaðir. Raunar hafa
marxiskir bókmenntafræðingar
verið allra manna iðnastir við að
leita uppi dulbúnar hugmyndir i
skáldskap og þá vitaskuld einkum
þær sem virðast af borgaralegum
rótum runnar. Nú er það alls ekki
skoðun min að listgagnrýnandi
eigi að vera einhver siðferðis-
vörður,en þó er auðvitað óhjá-
kvæmilegt að hann leggi sitt mat
á lifsviðhorf og siðaboðskap
verka, nákvæmlega eins og allir
aðrirlesendur, jafnframt þvi sem
hann reynir að glöggva sig á
formlist þess. Eiga lesendur þá
ekki heimtingu á öðru en gagn-
rýnandinn sé reiðubúinn að skýra
hreinskilnislega frá siðrænum
forsendum sinum — sem er auð-
vitað miklu meira en Þýska-
landsfararnir gera i sinum pistli.
Sjálfum er mér ekkert laun-
ungarmál að ég tel þann höfund
sem viðurkennir ekki aðra lausn
á vandamálum samfélagsins en
blóðuga þjóðfélagsbyltingu álika
vel á vegi staddan og þann sem
reynir að telja okkur trú um að
mannlifið ioWcar sjúka samfélagi
sé harla gott og þar á þurfi engar
breytingar að gera. Báðir þessir
höfundar — sem eru siður en svo
óalgeng fyrirbæri — einfalda
veruleikann og heilaþvo lesendur,
kannski af því að þeir lifa hvor
með sinum hætti í fortíðinni og
brestur djörfung til að horfast i
augu við þann vanda sem blasir
við okkur nú á augnablikinu sem
er að liða. Báðir eru þessir höf-
undar allsendis ófærir um að
skapa bókmenntirsem gætu orðið
okkur að liði i þeirri lifebaráttu
sem við verðum að heyja, hvert
og eitt okkar. Þeir eru sjálfir
villtir f holtaþoku vanahugsunar-
innar og þvi tæplega i aöstöðu til
að leiða aðra út úr henni.
Hafi einn gagnrýnandi þau
gifurlegu áhrif sem I.A. og A.E.
vilja vera láta — sem mér þykir
sannast sagna afar ólfklegt — ber
honum vitaskuld að beita þeim
gegn bókmenntum af þessu tagi.
Það er einnig augljós siðferðis-
skylda hans að benda á allt sem
hann finnur gott i skáldverkinu,
allt sem gæti nýst höfundinum til
að verða betri höfundur og þá
skyldu uppfyllti ég eftir bestu
getu í umræddum ritdómi. Engu
að siður var heildarniðurstaða
min neikvæð og sé ég litla ástæðu
til að rökstyðja hana beturen þar
vargert.Annarritddmari fann
verki Kristjáns Jóhanns nýlega
til foráttu að höfundur hennar
hefði tamið sér einhvers konar
mannkynsfjandsamlega afstöðu
og þó það megi e.t.v. til sanns
vegar færa má ekki heldur
gleyma þvi að mörg skáldverk
sem flestir munu telja óum-
deilanlega list eru siður en svo
borin uppi af ást á mannskepn-
unni. Höfundar slikra verka
kunna hins vegar alla jafna ein-
hvern stflgaldur sem megnar að
gæða verkþeirra töfrum og mjög
oft eru þeir einnig stórkostlegir
húmoristar. Nú sannfærir minn
ágæti kollega Gunnlaugur
Astgeirsson okkur um að höf-
undur Haustið er rautt hafi mik-
inn húmor — sem ég minntist
raunar litillega á idómi minum —
og að ég og aðrir gagnrýnendur
skiljum ekki bókina sökum þess
að við þekkjum hann ekki per-
sónulega. Sé þessu svona raun-
verulega farið — þ.e. að menn
geti ekki notið verksins nema
þekkja höfund sjálfan og það
m.a.s. allnáið — gefur auga leið
að hvorki Kristján sjálfur né
Bókaútgáfa Máls og Menningar
hefðu átt að gefa það út opinber-
lega, heldur heréi væntanlega
verið nóg að fjölfalda það og
dreifa meðal vina og aðdáenda
höfundarins. Þráttfyrir itrekaðar
tilraunir tU að lesa f verk
Kristjáns samkvæmt siðustu
ábendingum fæ ég ekki séð að
hnifurinn gangi á milli þess sem
segirfrá atburöum sögunnar — ef
hægt er að nota orðið atburður í
þessu sambandi — og þess sem
talar ílesendabréfunum, ekki sist
þar sem talið berst að pólitiskum
og hugmyndafræðilegum efnum.
Með þessu er ég alls ekki aö lýsa
mig mótfallinn því að höfundar
taki hreinskilnislega pólitiska af-
stöðu i skáldskap sinum, siður en
svo, mér leiðist bara ævinlega
jafn mikið þegar höfundar draga
hlut sumra persóna á kostnað
annarra undir yfirskini hlutlægs
raunsæis eins og mér virðist
Kristján Jóhann gera um of i
verki sinu. Þannig beitir hann þvi
gamalkunna bragði að gera þær
persónur, sem standa gegn
stéttabaráttustússi aðalpersón-
anna, annað hvort ómarktækar
eða hlægilegar og í sögulok
verður sagan svo að róttækum
dýrlingabókmenntum þegar vél-
skóflur valdhafanna ryðjast fram
gegn foreldrunum sem hafa safn-
ast saman til að koma i veg fyrir
niðurrif barnaheimilisins en það
á eflaust að vera tákn fyrir blóði
drifna kúgun islenskrar yfirstétt-
ar á alþýðunni. Ugglaust telja
margir þennan boðskap höfundar
bæði brýnan og timabæran og
njóta þá væntanlega til fullnustu
þeirra skáidlegu tilþrifa sem þeir
finna I verki hans, eins og Gunn-
laugur vinur minn hefur greini-
lega gert. Mér veitti það ekki
sömu ánægju hvort sem það staf-
ar af gamaldags hugmyndum
minum um bókmenntir eða ekki.
Það skal svo tekið fram að ég
ætla ekki að standa í frekara
orðaskaki út af Haustið er rautt.
Ég vona innilega að Kristján Jó-
hann Jónsson eigi eftir að skrifa
betri skáldverk en þá hlýtur still
hans að verða auðugri og
skilningur hans á þvi mannlifi
sem hann hyggst lýsa dýpri og
næmari á hin fínlegri litbrigði
þess en nú er. Og hvaða mat sem
menn kunna að leggja á verk
Kristjánser vi'stsýnt að það getur
orðið tilefni hressilegra skoðana-
skipta. Hitt er svo öllu leiðara ef
slikar umræður geta ekki farið
fram án þess að reynt sé aö
brennimerkja andstæðinginn.
VETTVANGi
Ingunn Asdísardóttir og
Ástráður Eysteinsson:
Haustið er rautt og ritdómarinn
Þegar dregur nær jólum tekur
hin árlega bókaskriða að setja
mark sitt á islenska fjölmiðla,
jafnt i formi auglýsinga, fréttatil-
kynninga og ritdóma. Ahugafólki
erloidis berast þessi bókatiöindi
með dagblöðunum. 1 Helgarpóst-
inum 6. nóv. birtist ritdómur sem
vakti löngun undirritaðra til að
komastyfir skáldsögu þá sem um
var rætt: Haustiö er rautt eftir
Kristján Jóhann Jónss-Ritdómar
inn er Jón Viöar Jónssuii, leik-
listargagnrýnandi. Löngun þessi
spratt siðuren svo af meðmælum
dómarans, heldur var tilkomin
vegna þeirrar sérkennilegu um-
fjöllunar sem þar er viðhöfð.
Sjaldan hefur islensk blaðagagn-
rýni risiö hátt, en hér virðist
okkur keyra um þverbak og lág-
kúran ein riöa húsum. Þetta
fengum viö staöfest viö lestur
bókarinnar og nánari skoðun
gagnrýninnar.
Litum á vinnubrögö ,,gagn-
rýnandans ’. Frá upphafi til enda
greinar sinnar fjallar hann i
hæönistón um höfundinn sem ein-
strengingslegan hugmyndafræðing,.
lausan undan oki „borgaralegrar
innrætingar”, er ákaft reyni að
troða boöskap sinum upp á
„fáfróöan lesanda”. Er skemmst
frá þvi að segja að i lesenda-
bréfum sögunnar sér JVJ fyrir-
varalaust persónu Kristjáns
Jóhanns þ.e.hann álitur þann sem
i bréfunum talar vera hreina
málpípu höfundarins. Þó það sé
ekki ómögulegt, er mikiö glappa-
skot að ganga að þvi sem gefnu,
og oft viröist slikt fjarri lagi i bók
Kristjáns. JVJ hefur nú bæst i
þann fjölskrúðuga hóp gagnrýn-
enda sém fallið hafa i þá gryf ju aö
slengja rithöfundi, söguhöfundi
og sögumanni saman i eitt
(honum virðist ekki hafa flogiö i
hug aö höfundur gæti hafa skapaö
1. persónu sögumann i höfundar-
liki I umræddum lesendabréfum
sem ef til villstendur i vissri fjar-
lægö frá höfundi sjálfum). Þ.a.l.
fer sú irónia sem oft á tiðum býr i
oröum sögumanns algjörlega
fram h já JVJ og hann skilur ekki
hlutverk þeirrar ögrunar sem
felst i stóryrðum lesendabréf-
anna. — En ekki er nóg með aö
dómarinn hafi gleypt textann
ótugginn.heldur hafa sumir bitar
fariðöfugt ofani hann. M.a. hefur
hann eftir höfundi að hinn siöar-
nefndi sé „kommi” sem i vali
persóna megi ekki gera sér
mannamun. Hvaö segir textinn i
raun?:
,,Málið horfir til vandræða þvi
enn biður fullt af fólki við dyrnar
og heimtar aö komast inn á þeim
forsendum að þaö sé hreint dcki
ómerkilegra en annaö fólk. Þaö
gengur jafnvel svo langt aö segja
viö höfundinn:
— Ert þd ekki kommi? — Eru
ekki allir jafnir þar sem þú ræöur
einhverju?
Hvaö getur maöur gert i svona
tilfellum ? Ég get ekkert annaö en
opnaö dyr sögunnar upp á gátt og
sagt: Gjöriö svo vel, gjöriö svo
vel, allir eru velkomnir.”
(Haustiö er rautt, bls 20: allar
aörar tilvitnanir eru úr ritdómi
JVJ).
Einungis meö mjög „góöum”
vilja má túlka þetta þannig að
höfundur sé hér aö lýsa sig góöan
og gildan komma. — Pólitidc
lesendaitroðsla þessarar bókar
veröur liklega ekki ýkja um-
fangsmikil sé hún sett við hliöina
á beinum mórölskum þjóöfélags-
boöskap a.m.k tveggja þeirra
höfunda sem JVJ telur fram
öðrum til fyrirmyndar.
Notkun tilvitnana JVJ veröur
aö teljast m jög ámælisverö. Þær
eru eingöngu teknar úr lesenda-
bréfunum, rifnar úr samhengi og
pólitik þó hann sé reyndar heldur
róttækari en ég Þaráofan erum
viö skólabræöur og kollegar i
starfi. Og þaö má mikiö vera ef
viö erum ekki einnig skoöana-
bræður i viöhorfi tillista og bók-
mennta. Af öliu þessu er augljóst
að þaö er meiriháttar skandall aö
ég skrifi ekki ritdóm um bókina.
Hina löghelguðu hefö hefur ekki
minni maöur en hiö ágæta skáld
Jón úr Vör staðfest meö eftir-
minnilegum hætti i svari viö
þekkja til dæmis ekki kimnigáfu
okkar Kristjáns, sem er alveg sér
á parti, og skilja þarafleiöandi
ekki lesendabréfin, sem þau gera
aö aöalatriöi i sinni umfjöllun, en
þau eru tóml háöog spé um rithöf
unda, gagnrýnendur og háttvirta
lesendur, Svo eru þau lika svo
gamaldags að vera aö heimta
söguþráö sem gengur alveg upp,
en þannig er ekki lifið,- lifiö
gengur dcki upp. Lifiö er eins og
hver önnur umferöamiöstöð þar
áð þ ,
, „ am í
fe'mnfæra
lcsar hafi
'"na'.lfsh6l
a? ^iarinn
trænf
Prö^ hann
mmr'SS vi6
efki hann
"Kl.verki
heild
<(% um
sIa 'ver6a
j1?." iárlegt
t,lbrHkaid-
XÞykit
^1111 6 þau
cr“‘.f.en
ckkl• orö-
fndHeldur
fram
Þalst ny.
«ra Ui ab
'cr?„luin i
f tirr' höt'
Hinutnnar_
er skmnar
víröi^t'
lö"g <aalíf_
^enn-
nn- Þl bdk-
mcnnV litt
r m
.1 (
verðugri endursköpun ei
hluta raunveruleikans. 1
raunveruleika átti aö sjá!
ekki aö sjá nein ytri un
söguhöfundar og öll ytri i
áttu að samsvara daglegri
unarreynslu manna. Verk
áns er i flestu tilliti viöi
slikri viöleitni. Ýkjur hans
tilfærslur atburöa og i
semdimar sem beint er
anda (þær takmarkast el
lesendabréfin) sýna þetta
þessi atriði veröa þess vi
aö viöbrögö lesanda er
brugöin þeim sem nat
verk leiða af sér. Eflau
Kristján Jóhann gefa les
sinum mynd af þjóöfélaj
leika, en þaö vilja nú ein
flestir listamenn hver
hátt, og aldrei getur það
sem skilgreining á natúr.
Þá tilheyrðu flest verk r
iskri listastefnu.
Þessi ritdómur JVJ s>
varlegan skort á þeim eij
um sem prýða þurf a
gagnrýni: þekkingu, sannj
virðingu fyrir umfjdlunar
ÞaÖ er óverjandi aö ausiö
höfund og verk hans slikur
glósum og sleggjudómum
niður i verkiö af handa)
fleygt fram órökstuddui
yröingum um einhverja
þess. Veröur ekki séöhvai
verki slik meðferð skáld\
aö gegna, og einkennilega
þær hugmyndir aö vera sc
ur gagnrýnandigerirsér u
sitt. Þá er þó skárra aö
upp söguþráöinn á heföt
islenskan máta, en hvoi
feröin nálgast raunverulej
menntaumf jöllun.
Þaö er ofl dapurlegt til
vita hversu mikil áhr:
blaöagagnrýni hefur á
markaðinn, og ritdómar
sá sem hér hefur verið f ja
geta verið beinlinis sk;
Ahrifagildi ritdóma nv '
almennu lesenda eru 1
hvaö mest þegar um fyrs
ungs höfundar er aö ræöa
þörf á nærgætinni, sanngji
marktækri umfjöllun g:
enda, og þá, sem og reync
beraö foröast samviskula
urrif. Slikt drepur niöurár
Reiðilestur frá Köln
Hver er maðurinn?
0
15
visu verður að hafa
hugfast, að
Framsóknarflokkurinn og Al-
þýðubandalagið eru sterkari i
stjórnarsamstarfi við brot þing-
flokks Sjálfstæðisflokksins en
flokkinn i heild.
óviða i bók ólafs Ragnars-
sonar er óljóst skýrt frá málum.
Þó má nefna dæmi um slikt.
Talað er oftar en einu sinni um
kjördæmabreytinguna 1942 án
þess að skýrt sé nánar i hverju
hún var íólgin. Lesandi verður
að leita skýringa annars staðar.
Nefnd eru ummæli ritstjóra
Dagblaðsins um Bjarna Bene-
diktsson, en hvorki er sagt hve-
nær þessi ummæli birtust i Dag-
blaðinuné hver þau voru og sit-
ur lesandi logandi af forvitni.
Allur frágangur bókarinnar
er snyrtilegur og myndir marg-
ar og áhugaverðar. Eitt atriði
verður þó að nefna, sem lýtir
annars fallega bók, en það eru
leiðréttingar eða breytingar á
texta, sem gerðar eru með öðru
letri en upphaflega.
Við bókarlok veldur það ekki
aðeins vonbrigðum hve litiö hef-
ur verið sýnt bak við tjöldin,
heldur brennur stór spurning á
vörum. Hver er Gunnar Thor-
oddsen? Hver er persóna þessa
manns, sem gegnt hefur flestum
æðstu embættum þjóðarinnar i
tæplega hálfa öld? Hann var
yngstur þingmanna en er nú
þeirra elstur og hefur kórónað
feril sinn með óvæntri stjórnar-
myndun. Hann er vel að sér um
islensk fræði og semur sönglög i
tómstundum. Hvert er stolt
hans og efasemdir, á hann sér
engin áhyggjuefni, hverjar eru
tilfinningar hans og hver er trú
hans? Við hefðum kosið að eiga
kyrrláta stund með Gunnari á
óskastað hans á Þingvöllum og
fá að kynnast nánar manninum
undir hefluðu yfirborði stjórn-
málamannsins. 1 skiptum fyrir
slika stund hefði mátt stytta
kaflana um stjórnarmyndunina
1980 og flokksræðið.
SJ