Helgarpósturinn - 23.12.1981, Blaðsíða 15

Ríkisstyrkt, f/okkspó/itfskt útvarp?
Mikið er ég (stundum)
sammála honum Jóni Viðari.
Nú tekur hann af mér ómakið að
skrifa um goðsögnina „frjálst
útvarp” og gerir það þannig að
ég get skrifað undir hvert orð.
Ég hef lengi verið að velta þvi
fyrir mér hvaða sjónarmið
láta um nauðsyn frjáls útvarps.
Útvarpsrekstur i okkar
fámenna landi verður seint
mikil gróðalind að ég held — þó
að tækin séu ódýr þarf þó altént
að halda uppi starfsliði og ein-
hverju húsnæði. Auglýsinga-
markaðurinn er ekki það stór að
hann sétil skiptanna. Og afnota-
Fjölmiðlun
eMir Þröst Haraldsson
liggja raunverulega að baki
fagnaðarerindisins um frjálst
útvarp. Ég á nefnilega voðalega
bágt með að imynda mér að
Sjálfstæðisflokkurinn sé eins
gagntekinn þörfinni fyrir að
þjóna almenningi — fólkinu i
landinu — og ráða mátti af
orðum Guðmundar H. Garðars-
sonar i Fréttaspegli á dögunum.
Það ber þá eitthvað nýtt við.
Varla getur það beinlinis
verið gróðalöngun sem stýrir
málflutningi þeirra sem hæst
gjölder ekki hægt að innheimta
fyrir frjálst útvarp.
Er þörfin fyrir að hafa áhrifa-
rikan miðil til að styðja rétt öfl i
kosningum og á öðrum mik-
ilvægum stundum i lifi
þjóðarinnar sem vakir fyrir
Guðmundi? Það er sennilega
nær lagi. Otþenslumöguleikar
Moggans eru tæmdir, siðdegis-
ihöldin gengin i eina sæng og
timi kominn til landvinninga.
Sennilegast þykir mér þó að
bakvið allan fagurgalann leyn-
ist þau öfl sem halda uppi
auglýsingabransanum i land-
inu: kaupsýslumenn og -fyrir-
tæki. Sem eins og endranær
hafa næman skilning á þvi
hverjir eru þeirra bestu vinir i
pólitikinni.
Þess vegna held ég að
d r a u m a ú t v a r p ið hans
Guðmundar sé létt, neyslu-
glæðandi tónlist, sápuóperur,
stuttir fréttapistlar meö réttum
áherslum, mannlifspistlar i
Visisstil — innanum leiknar
auglýsingar, þar sem nýjustu
aðferðir markaðssálfræðinnar
fá notið sin. Og svo er hægt að
hleypa Flokknum að þegar mik-
ið liggur við. Burt með klassik-
ina, Jón Múla, siðastalagfyrir-
fréttir og ferðasögur frá Kina.
Morgunbænin fær að halda sér,
þvi frjálst útvarp er byggt á
kristilegu siðgæði eins og
grunnskólinn og Sjálfstæðis-
flokkurinn.
Nú er búið að afnema rikis-
einokun á útvarpi i Noregi og
verður forvitnilegt að fylgjast
með hvort frændur vorir geti
haldiðuppi á fjórða tug útvarps-
stöðva, en svo margir hafa
þegar sótt um leyfi til útvarps-
rekstrar. Eru þar kristileg félög
og maóistar ásamt ýmsum stór-
fyrirtækjum.
Ég á frekar von á þvi, að
þróunin verði sú að eftir nokkur
ár verði einungis eftir örfáar
stöðvar, flestar i höndum fjár-
sterkra afla sem hafa nógu
sterk bein til að standa af sér
byrjunarörðugleikana (og
kannski ein á vegum kirkjunnar
— Noregur er og verður Noreg-
ur).
Þessa skoðun byggi ég á þvi
að fram til þessa hef ég ekki
heyrt talsmenn hins frjálsa
útvarps ljá máls á þvi að rikið
hlaupi undir bagga með
stöðvunum eins og það gerir
viða þegar blaðaútgáfa á i hlut.
Norðmenn hafa gengiö mjög
langt inn á þá braut að styöja
blaðaútgáfu með rekstrarfram-
lögum úr rikissjóði. Það hefur
haft þau áhrif að blöð þrifast
sem aldrei fyrr, hvort sem er i
Osló og öðrum stórbæjum eða á
ystu annesjum.
I Danmörku er hinn klassiski
liberalismi hinsvegar enn svo
öflugur að þar má ekki minnast
á rikisstyrk —blöðin sjálf ganga
harðast fram i að f ordæma slika
ihlutun i frjálsa skoðanamynd-
un. Það er að segja þau blöð
sem enn koma út. Þvi óviða
mun blaðadauðinn hafa herjað
með jafnmiklum árangri og i
Danmörku. Fyrir 2—3
áratugum var það talið
sjálfsagt að i hverum meðal-
stórum bæ kæmu út 4 dagblöð.
Nú þykir það gott ef eitt þeirra
lifir. 1 þeirra stað koma hverfa-
blöð sem innihalda ekkert nema
auglýsingar og sjónvarpsdag-
skrána og er dreift ókeypis.
Svo er til islenska afbrigðið:
rikið styrkir blaðaútgáfu þeirra
stjórnmálaflokka sem eiga
menn á þingi.
Það væri svosem eftir öðru
sem frá Islenskum embættis-
mönnum hefur komið að þeir
fyndu upp nýtt form útvarps-
rekstrar: flokkspólitiskt útvarp
sem nýtur rikisstyrkja i hlutfalli
við þingmannatölu. Eru þeir
ekki að endurskoða útvarps-
lögin.....?
Hver er maðurinn að
baki stjórnmáiamannsins?
Ölafur Kagnarsson
ræðir við
Gunnar Thoroddsen. (320 bls.)
Vaka 1981.
Viðtalsbók Ólafs Ragnars-
sonar við dr. Gunnar Thorodd-
sen, forsætisráðherra, er afar
lipurlega skrifuð og læsileg, en
þeir, sem vænta uppljóstrana
um hvað gerðist,”bak við tjöld-
in”, i samræmi við auglýsingar,
verða fyrir vonbrigðum, þvi að
fátt kemur á óvart. Bókin er
ekki ævisaga Gunnars Thorodd-
sen, en fjallað er um ýmsa at-
hyglisverðustu atburði hálfrar
aldar stjórnmálaferils hans.
Tæpur helmingur bókarinnar
fjallar um árin eftir heimkomu
Gunnars frá Kaupmannahöfn
1969 ög stjórnmálaþátttöku hans
frá 1970, einkum myndun rikis-
stjórnarinnar 1980.
Við lestur viðtalsbóka, sem
ekki njóta meiri stuðnings sam-
timaheimilda, verður að hafa
hugfast takmarkað sagnfræði-
gildi þeirra. Þær segja aðeins
hvað sá sem talar vill að fram
komi andartakið, sem viðtalið
er tekið, hvernig hann sér for-
tiðina frá sjónarhóli nútimans.
Gunnar segir mjög skilmerki-
lega frá eins og hans er von og
visa. Meðal annars er áhuga-
verð lýsing á handritamálinu og
lausn þess. Þó er á henni einn
galli, sem ómögulegt er að vita
hvort er að kenna Gunnari eða
Ólafi. Christrup hæstaréttarlög-
maður, sem barðist gegn eign-
arnámi handrita úr Stofnun
Árna Magnússonar i Kaup-
mannahöfn fyrir hönd stjórnar
hennar taldi, að slikt væri and-
stætt dönsku stjórnarskránni og
eru rök hans rakin nokkuð.
Christrup tapaði málinu. Sigur-
vegari var Poul Schmith, fyrir
hönd dönsku rikisstjórnarinnar.
Lesandi bibur þess með eftir-
væntingu hvernig honum tókst
að hrekja rök hins slynga and-
stæðings sins, en við þvi fæst
’ekkert svar.
Svo að vikið sé aftur að heim-
ildagildi bókarinnar má benda
á, að Gunnar segir það særa
sjálfstæðis- og þjóðernisvitund
sina, að sagan sé túlkuð á þann
hátt, að erlent riki, þ.e. Banda-
rikin, hafi ráðið úrslitum um, að
lýðveldi var ekki stofnað á is-
landi fyrr en 1944. Kveðst hann
telja þessa túlkun ranga, en
gerir ekki frekari grein fyrir
skoðun sinni. Sagnfræðingar
geta ekki leyft sér slika tilfinn-
ingasemi. Þeir verða að lúta
staðreyndum. t heimildum, sem
fyrir liggja um lýðveldisstofn-
unaráform minnihlutastjórnar
Sjálfstæðisflokksins undir for-
ystu Ólafs Thors 1942, kemur
ekkert fram, sem styður skoðun
Gunnars Thoroddsen á áhrifa-
leysi Bandarikjanna. Stjórn
Ólafs hafði ákveðið að slita
sambandinu við Danmörku
formlega og samþykkja stjórn-
skipunarlög fyrir tsland sem
lýöveldi fyrir árslok 1942. Hafði
konungi og stjórn Danmerkur
verið send tilkynning um þetta
30. júni 1942. 1 bók Matthiasar
Jóhannessen um ólaf Thors
(Almenna bókafélagið 1981)
segir ennfremur, að sendifull-
trúum Islands i Stokkhólmi og
Kaupmannahöfn þeim Vil-
hjálmi Finsen og Jóni Krabbe,
hafi verið send tilkynningin til
konungs og dönsku stjórnarinn-
ar um yfirvofandi sambands-
slit. Var Vilhjálmur beöinn að
afhenda Krabbe bréfið persónu-
lega og heimilað að taka eftir-
farandi fram til skýringar:
„Það er ákveðinn ásetningur,
að stofnað verði lýðveldi á Is-
landi á þessu ári. (leturbr. S.J.)
Þótt mótmæli komi frá konungi
og dönsku stjórninni, mundi það
engu breyta i þvi efni.” (I, 366).
Þegar Bandarikjastjórn fregn-
aði þessi áform, óttaðist hún, að
Þjóðverjar notfærðu sér slikar
aðgerðir til áróðurs gegn
Bandarikjunum á Norðurlönd-
um, einkum i Danmörku, og fór
þess á leit við rikisstjórn ts-
lands, að lýðveldisstofnun yrði
frestaö. Svar rikisstjórnar Ólafs
Thors, þar sem ákvörðunin um
lýðveldisstofnun 1942 er rök-
studd, er birt sem viöauki i áð-
urnefndri bók eftir Matthias Jo-
hannessen, ásamt öðrum gögn-
um um málið (II, 429 - 435), sem
taka af öll tvimæli um áform
rikisstjórnar Islands 1942.
Bandarikjastjórn vildi ekki fall-
ast á rök hennar og fór þess á
leit að lýðveldi yrði ekki stofnað
fyrr en sambandslagasamning-
urinn frá 1918 væri runnin út eft-
ir áramót 1943. önnur ástæða til
frestunar hefur ekki komið
fram.
Ekki eykur það traust á heim-
ildagildi viðtalsbókarinnar við
Gunnar Thoroddsen, að hún var
vart komin út, þegar tveir
stubningsmanna hans, verk-
fræðingarnir Edgar Guðmunds-
son og Benedikt Bogason,lýstu
þvi yfir i Dagblaöinu og Visi (5.
des. s.l.), að minni Gunnars
brygðist, þegar hann héldi þvi
fram að stjórnarmyndunar-
möguleikar af hans hálfu með
Framsóknarflokki og Alþýðu-
bandalagi hefðu ekki komið til
umræðu fyrr en 29. janúar 1980.
Edgar Guðmundsson telur, að
slikar umræður hafi hafist þeg-
ar 23. janúar og segist hafa farið
með drög að stjórnarsáttmála
(leturbr. S.J.) frá Gunnari til
Svavars Gestssonar, formanns
Alþýðubandalagsins, mánudag-
inn 28. janúar. Sé þetta rétt er
ljóst, að Gunnar lætur margs
ógetið.
Benedikt Bogason segir:
„Þegar Benedikt Gröndal skil-
aði umboði sinu til stjórnar-
myndunar fór þetta i gang.
Benedikt skilaði umboöi sinu
mánudaginn 28. janúar en það
varorðið ljóst þarna um helgina
að honum tækist ekki að mynda
stjórn. Þá var það sem þetta fór
raunverulega af stað.” Bene-
dikt segist ennfremur hafa lýst
þeirri skoðun sinni vib Guö-
mund G. Þórarinsson 24. jan-
úar, að hann telur, að Gunnar
væri maðurinn, sem gæti leyst
stjórnarkreppuna. Hér standa
fullyrðingar gegn fullyrðingu.
Gunnari virðist mikið i mun
að þaö hafi verið framsóknar-
þingmennirnir Tómas Árnason
og Guðmundur G. Þórarinsson,
sem hafi fyrstir lagt til að hann
kannaði stjórnarmyndunar-
möguleika. Ólafur Ragnarsson
spyr Gunnar álits á eftirfarandi
ummælum Steingrims Her-
Gunnar Thoroddsen
mannssonar, formanns Fram-
sóknarflokksins, i Timanum 1.
febrúar 1980: „Gunnar Thor-
oddsen hafði algerlega sjálfur
frumkvæði aö þessum viðræð-
um.” og bætir við: „Fer annar
hvor ykkar með rangt mál?”
Gunnar vikur sér undan að
svara beint og segir: „Nei, það
má orða sömu atburðarás á
ýmsa vegu. Gangur málsins var
eins og ég hef lýst. Það má
segja, að þingmenn Framsókn-
arflokksins, sem töluðu við mig,
hafi gefið mér ábendingar, og
ég hafi siðan tekið málið i minar
hendur. Það má kalla það frum-
kvæði um framvindu mála.”
(bls. 190 - 191). Gunnar endur-
tekur siðan á bls. 197, að samtöl
framsóknarmannanna viö sig
29. janúar hafi verið kveikjan að
stjórnarmy ndunarviðræðunum.
önnur atriði orka tvimælis i
bókinni, t.d. túlkun Gunnars á
afdrifum uppkastsins 1908 og
hlut Skúla föðurbróður sins
Thoroddsen i þvi að fella það.
Virðist Gunnar gleyma þvi, að
stjórnmálamenn geta yfirleitt
ekki séð fyrir óorðna atburði.
Hann fjallar um málið i ljósi
sambandslagasamningsins
1918, en ekki ástandsins 1908.
Viðvikjandi óeininguna, sem
rikti innan Sjálfstæðisflokksins
um kjör Sveins Björnssonar,
fyrsta forseta lýbveldisins 1944,
segir Gunnar, að ýmsir leiðtog-
ar Sjálftæðisflokksins, þar á
meðal Ólafur Thors og Bjarni
Benediktsson, hafi verið and-
snúnir Sveini, m.a. vegna þess,
að hann hafði myndað utan-
þingsstjórn i desember 1942 i
stað þess að fá minnihlutastjórn
Sjálfstæðisflokksins frá vorinu
áður til að sitja áfram. Þótt
Gunnar sé andvigur utanþings-
stjórnum, telur hann Svein hafa
gert rétt 1942. Stjórn Sjálfstæð-
isflokksins hefði ekki oröið vært
vegna litils fylgis, en aðrir
möguleikar á myndun þingræð-
isstjórnar hafi verið fullkannað-
ir. 1 bók Matthiasar Johannes-
sen um Ólaf Thors, sem áður er
visað til, er haft eftir Ingólfi
Jónssyni, fyrrv. ráðherra, að
Ólafur Thors hefði getað mynd-
aðstjórn veturinn 1942, „ef' hann
hefði fengiðtil þess nokkra daga
i viðbót...” (II, 214). Ekki er
nánar skýrt hvernig sú stjórn
hefði verið saman sett.
Um hugsanlega endurvakn-
ingu nýsköpunarstjórnar 1946
undir lorsæti Gunnars Thorodd-
sen fyrir tilmæli formanns
Sjálfstæðisflokksins, Ólafs
Thors, segir Gunnar, að þessar
tilraunir hafi ekki tekist af þvi
að ekki hafi verið málefnalegur
grundvöllur fyrir hendi. Af bók
Matthiasar Johannessen um
Ólaf Thors virðist ágreiningur
um menn ekki hafa veriö siður
þungur á metunum. Þar kemur
fram, að sósialistar gálu aðeins
sætt sig við forystu Ólafs Thors
og alþýðuflokksmenn hafi hafn-
aö Gunnari m.a. af ótta við aö
hann væri ekki eins haröur við
kommúnista og Ólafur, segjast
þeir ekki treysta Gunnari ,,... i
þessum stórræðum, þótthann sé
efnismaður.” (I, 61).
Stjórnarmyndunin 1980 er án
efa umdeildasti atburður á
stjórnmálaferli Gunnars Thor-
oddsen. Spurning vaknar við
lestur bókarinnar eins og á
meðan atburðirnir voru að ger-
ast. Þegar Gunnar kom á þing-
flokksfund Sjálfstæðisflokksins
1. febrúar til þess að skýra frá
könnuninni, sem farið haföi
fram á samstarfsmöguleikum
Sjálfstæðisflokksins, Alþýðu-
bandalagsins og Framsóknar-
flokksins, segist hann hafa tekið
fram: „að ekki væri búið að
binda neitt ennþá, málið væri
enn á umræðustigi.” (bls. 192).
Þrátt fyrir þetta virðist ekki
hafa verið kannað nánar hvort
þingflokkur Sjálfstæðisflokksins
gæti allur tekið þátt i stjórnar-
mynduninni. Af hverju ekki? Að
visu kemur fram hjá Gunnari,
að þingmenn almennt hafi talið,
að Framsóknarflokkurinn og
Alþýðubandalagið gætu ekki
fallist á Geir Hallgrimsson, for-
mann Sjálfstæðisflokksins, sem
forsætisráðherra. Siðan er talað
um, að Geir hafi ekki haft kjark
til samstarfs vib Alþýðubanda-
lagið vegna andstöðu sumra
þingmanna Sjálfstæðisflokksins
og persónulegra stuðnings-
manna utan þings gegn sliku
samstarfi. Er þvi erfitt að átta
sig. Vildi Geir ekki Alþýðu-
bandalagið eða vildi Alþýðu-
bandalagið ekki Geir? Var hér
deilt um menn i
eins og 1946? Ab 9