Helgarpósturinn - 29.10.1982, Qupperneq 12

12
Föstudagur 29. október 1982
_/~/elgai-
. pðsturinn,
Árni Bergmann hefur starfað við Þjóðviljann sem blaðamaður og
bókmenntapáfi í heila tvo áratugi. Fyrir þremur árum steypti hann sér
sjálfur út í jólabókaflóðið með endurminningabók frá dvöl sinni í So-
vétríkjunum á árum kalda stríðsins. Á þessu hausti tekur Árni aðra
dýfu í sama flóð, að þessu sinni með skáldsöguna Geirfuglar upp á
vasann.
Geirfuglar segja frá þorpinu Selatöngum suður með sjó. Sjónar-
hornið er ungs drengs sem fæðist þar og elst upp fram á mennta-
skólaár þegar mikil tíðindi verða og þorpið hverfur af landakortinu í
mjög áþreifanlegum og bókstaflegum skilningi. En af hverju nafnið,
Geirfuglar?
„í það má leggja tvenns konar merkingu. í
fyrsta lagi er fólkið í þorpinu ekki lengur til í
bókarlok, þetta samfélag hefur breyst í geir-
fuglanýlendu í bókstaflegum skilningi. í
annan stað vísar það til fsiendinga, við erum
dýrategund sem fer sér hægt í þróuninni.
Bjartur í Sumarhúsum var t.d. uppi á fyrri
hluta þessarar aldar en hefði eins getað verið
samtímamaður Hallgríms Péturssonar. Nú
lifum við á svo miklum breytingatímum að
hver kynslóð verður að geirfugli, menn þurfa
ekki að ná fimmtugsaidri - ég er ekki orðinn
fimmtugur- til að breytast í a.m.k. skrýtna
fugla, ef ekki útdauða.
Því má svo bæta við að nafnið lýtur einnig
að því að þetta er kollektíf saga. Aðalpersón-
an er ekki það sem mestu skiptir. Þetta er
þverskurður af litlu samfélaai þar sem per-
sónur eru að vísu ekki jafn réttháar. Samfé-
lagið er séð með augum drengs og ég reyni að
gefa honum tiltölulega eðlilega möguleika á
að fylgjast með því sem gerist í þorpinu.
Þarna segir frá því hvað gerist þegar leikrit er
sett upp, sjómenn finna mikið af spíra,
eitthvað sem líkist vinnudeilu kemur upp og
einn þorparinn setur landsmet í kúluvarpi svo
eitthvað sé nefnt. Þetta er mikill hluti af
bókinni."
Piass eftlr kreppu
- Ertu að feta í fótspor Jóns úr Vör? Er
þetta Þorpið í skáldsöguformi?
„Það hefur nú oft verið skrifað um íslenska
þorpið. Lengi vel var það siður að ekki mátti
festa nein nöfn niður nema Reykjavík og
kannski Akureyri. f Geirfuglum er þorpið
nákvæmlega staðsett á landakortinu og sann-
að með tilvitnun í heimildir að það var til. En
hvort þetta er dæmigerð þorpslýsing, það er
spurning um tíma. Þorp í íslenskum bók-
menntum síðustu áratuga hafa flest verið
kreppupláss, þetta þorp er eftir kreppu. Tím-
inn er af ásettu ráði nokkuð í lausu lofti, ég
nefni engin ártöl eða aldur fólks. Þetta geri ég
til að framlengja tímann bæði fram og aftur.
Af ýmsum smáatriðum má þó ráða að tíminn
er eftirstríðsárin."
- Sjálfur ertu alinn upp í plássi suður með
sjó - Keflavík. Það er því ekki úr vegi að
spyrja hvort sagan sé að einhverju leyti byggð
á eigin reynslu.
„Það er mikið talað um reynsluheim núna,
reynsluheim kvenna, og það má eins tala um
reynsluheim rithöfunda. Frá honum kemst
enginn langt og kunnugir gætu eflaust rakið
einhver atvik bókarinnar saman við uppá-
komur í plássum á Suðurnesjum, ekki endi-
legaíKeflavíkeinni. En þaðskemmtilega við
að hætta sér út í að skrifa skáldsögu er að
finna hvernig það sem gerðist og það sem
aldrei gerðist fer að daðra hvort við annað og
geta af sér hin furðulegustu afkvæmi."
Tvenns konar llölíl
- Svo ég haldi áfram að spyrða þig við aðra
höfunda, þá hvarflaði að mér við lestur bók-
arinnar að Tóti, frændi ætti sér ættingja í
þessum taóisku persónum Halldórs Laxness,
Birni í Brekkukoti, Jóni Prímus o.fl.
„Æ, ég get nú ómögulega verið að standa í
slíkum samanburði, þó held ég að Tóti sé nú
ögn hryssingslegri en þessar persónur Lax-
ness. Svona karlar eru sjálfsagt víða til, þeir
hafa gert sjálfa sig óháða samfélaginu. í raun
eru Tóti og þorpsbjálfinn Fúsi tvær hliðar á
því að fara út úr samfélaginu sem þeir lifa í.
Fúsi á mjög marga ættingja. Islendingar voru
lengst af fæddir inn í ákveðið hlutskipti og
sátu þar blýfastir alla tíð, nema þeir finni sér
leið út úr því og ein þeirra er að klikka. Tóti
og Fúsi eru því fulltrúar tveggja aðferða til að
komast út úr hlutskipti sínu, þessa flótta eða
frelsisleiðar, já eða útskúfunar, utangarðs-
manna samfélagsins. En báðum tekst þeim
að halda athygli þorpsbúa lifandi.“
- í nágrenni Selatanga kemur Kaninn sér
upp kafbátalægi og stuttu síðar fer allt til
andskotans, þorpið og herstöðin. Það hefur
verið sagt að ýmsir rithöfundar á vinstri væng
haldi fram ákveðinni syndafallskenningu, að
íslenska þjóðin hafi fallið í synd þegar hún
seldi Kananum land. Ert þú á þeirri braut?
„Þetta biblíumynstur er algengt í bók-
menntum. Þegar eitthvert samfélag stendur á
krossgötum má gera ráð fyrir því að freistari
komi á vettvang. Það getur verið ríkismaður
sem býður þér eitthvað ef þú fylgir honum,
og það getur verið Kaninn. Einhver verður
að bjóða fram kostina.
Annars kemur Kaninn lítið við sögu í bók-
inni og það er af ásettu ráði. Það fær helst
enginn að koma við sögu nema þorpsbúar.
En ef þú berð saman umræðuna sem verður
um kafbátalægið og svo umræðuna um skóla-
málið þá kemur í ljós þetta einkenni smá-
þorpa, já og reyndar íslendinga, að gera stór-
mál lítil og smámál stór. Við erum alltaf að
hafa endaskipti á hlutunum."
- Þú birtir neðanmálsgreinar þar sem þú
vitnar í ýmsar heimildir um þorpið, raun-
verulegar og tilbúnar.
„Þetta er partur af þeirri viðleitni að gera
söguvettvang skýran, að finna plássinu stað á
kortinu og í tímanum. Ég læt meira að segja
Einar Ben. yrkja um þorpið.
Áður en ég byrjaði að skrifa gerði ég kort
af plássinu. Eg tók eitt af þessum ágætu kort-
um danska herforingjaráðsins og bætti inn á
það fjalli og húsum. Ég merkti niður hvar
hver og einn á heima og hvar er sandur og
hvar er hraun. Þetta er sama tilhneigingin og
að láta tilbúnar og raunverulegar heimildir
vitna.“
Henninpr sloða llll
- En svo við víkjum frá bókinni og að þér,
þá ert þú einn þeirra sem um hvað flestar
bækur hefur fjallað af núlifandi gagnrýnend-
um. Hvernig leggst það í þig að láta kollegana
fjalla um þína bók?
„Einn ágætur rithöfundur sagði við mig að
ég væri annað hvort afar hugaður eða snarvit-
laus. Það eru nokkuð algengir fordómar að
gagnrýnendur séu þeir sem ekki geta skrifað
bækur. Ef að er gáð kemur í ljós að ótrúlega
margir gagnrýnendur hér á landi skrifa og
hafa skrifað bækur. í engilsaxneska heimin-
um er sagt að stjórnmálamenn skrifi reyfara,
það er kannski eitthvað skylt. Það er ekkert
hægt að fullyrða um hvort það fer saman að
vera góður gangrýnandi og góður rithöfund-
ur. Það eina sem er vitað er að það er auðvelt
að skrifa afleita gagnrýni og leiðinlega bók.
Þetta er svo ámóta merkileg vitneskja og að
hestar éta hey og hafra og Volga fellur í Kasp-
íahaf.“
- Þú ert bókmenntafræðingur og í þinni
stétt eru uppi ýmsar kenningar um bækur.
Léstu stjórnast af einhverri slíkri við gerð
Geirfuglanna?
„Kenningar um bókmenntir hjálpa
mönnum lítið við skriftir, nema kannski til að
vara sig á ákveðnum hlutum. Kenningar eru
auðvitað bara vinnuhagræðing sem kemur
eftir á. Öðru hvoru rísa upp hópar af rithöf-
undum og búa til prógramm eða stefnuyfir-
lýsingu, t.d. súrrealistarnir og þeir sem að-
hylltust epíska leikhúsið. Það eru ekki gagn-
rýnendur eða bókmenntafræðingar sem setja
þessi prógrömm fram. Kenningin um sov-
éska sósíalrealismann var t.d. verk Gorkís að
miklu leyti. Það er eðlilegt að höfundur setj-
ist niður og festi á blað hvað hann ætlar að
gera, að hann reyni t.d. að forðast endur-
tekningu á einhverju sem þegar hefur verið
skrifað. Eins er það eðlilegt að gagnrýnendur
búi til kenningar til skýringar og fyrir ungl-
inga sem eru að byrja að lesa bækur.“
AO storka guðl
- En hvernig vildi það til að þú fórst að
skrifa skáldsögu?
„Þegar ég var að skrifa Miðvikudaga í
Moskvu komst ég að því að það er gaman að
einangra sig og skrifa með öðru hugarfari en
því sem fylgir skrifum í dagblöð. Ég hefði
aldrei lagt út í þetta ef mér fyndist erfitt eða
leiðinlegt að skrifa.
Menn skrifa bækur af ýmsum hvötum.
Argentínski rithöfundurinn Borges bjó til
sögu sem snýst um bindi af alfræðiorðabók
sem finnst fyrir tilviljun. Það er verið að
semja þessa bók með leynd og hún er um
plánetu sem ekki er til. í þessu bindi eru
greinar um sögu, trúarbrögð, tungumál og
raunvísindi sem eru allt öðru vísi en við
eigum að venjast. í lokin kemst það upp að
það er einhver sérvitur auðkýfingur sem hef-
ur látið semja þessa alfræðibók. Hann er her-
skár guðleysingi sem vill storka guði almátt-
ugum, sýna fram á að fleiri geta skapað heim
en hann. Ef til vill er einhver svona rembing-
ur í þeim sem eru að skrifa bækur. Borges
kann að hafa hitt naglann á höfuðið. Þetta er
neikvæða hliðin. Þá jákvæðu má finna í epig-
römmu eftir skoska ljóðskáldið Robert
Burns. Þar er hann að fjalla um hermennsku
og ástir og segir sem svo að það sé miklu
skemmtilegra að búa til einn stríðsmann en
kála heilum tug.“
- Hvað var bókin lengi í smíðum?
„Það fyrsta sem gerðist var fyrir tíu árum
að ég samdi tillögu að kafla í jólabók í nýárs-
blað Þjóðviljans, það var einskonar skop-
stæling á íslenskum endurminningabókum.
Fyrir tveim árum þurfti ég að taka mér frí og
sitja heima og þá datt mér í hug að skoða
þennan samsetning og eitthvað eimir eftir af
honum í bókinni. En hún breytti mikið um
tón eftir að ég fór að skrifa hana í alvöru."
oetta oendaniega hrðefni
- Það er til siðs að spyrja höfunda hvort
þeir séu með nýjar bækur í takinu.
„Það er líka einhver hjátrú að vilja sem
minnst um framtíðina tala. En það gerist
margt þegar menn fá óvænt nægan tíma. Ég
lá á sjúkrahúsi í sumar og þá skrifaði ég drög
sem ég veit ekki hvort ég snerti meira við.
Það gæti verið hálfgerður reyfari um ástir og
glæpi.“
- Þú hefur verið blaðamaður í fulla tvo
áratugi, finnst þér það alltaf jafngaman?
„Já, blaðamennskan hefur einn ágætan
kost: maður þarf aldrei að bíða eftir að tím-
inn líði. Þess þarf maður í mörgum störfum,
ekki endilega samfellt, en það kemur oft
upp.“
- 1 bókinni læturðu Tóta segja: „Verst að
mér finnst að allt sé búið að gerast...“ Færðu
þetta aldrei á tilfinninguna í vinnunni?
„Jú, ýmsir atvinnusjúkdómar sækja á mið-
aldra blaðamenn. Manni fer að finnast dags-
fréttirnar ómarktækar. í fréttum og pólitík er
ákveðin hringrás, veiðist loðnan eða veiðist
hún ekki? Það er meira að segja ákveðinn
ryþmi í eldgosum. En á bakvið dagsfréttirnar
eru ótalmargir hlutir sem gaman er að virða
fyrir sér og fjalla um. Það er alltaf þessi
spurning að taka þetta óendanlega og sund-
urslitna hráefni, hnoða það milli fingranna og
koma einhverri skipun á það.“
Hetyarpi
Siðiisðili fiöimioia
- Einhver breyting hefur orðið á íslenskum
fjölmiðlum á þessum tuttugu árum.
„Já, en það er erfitt að gera sér grein fyrir
þeim, maður Ies svo sjaldan gömul blöð með
því hugarfari að bera saman við nútíðina. En
blöðin eru áreiðanlega miklu líflegri núna,
mönnum dettur fleira í hug. Það er mikið
talaðum óháð og frjáls blöð sem eiga að vera