Helgarpósturinn - 08.09.1983, Side 5

-ffefr irínn Fimmtudagur
8. september 1983
aldrei neina sérstaka trú á þessu.
Það voru ekki gerðar nógu góðar
landfræðilegar mælingar. Við
höfðum það aldrei alveg á hreinu
hvar við vorum að mæla í það og
það skiptið. Það strandaði þarna
bátur um sumarið (Bára RE 26) og
þá var leitinni bara hætt á meðan.
Björgun hf. bjargaði honum. Það
fóru einar þrjár vikur af sumrinu í
það“.
Samstarfssamningur við
Varnarliðið
Næsta ár, 1972,fékk leitin á sig
skipulegra yfirbragð og samstarfið
við Bandaríkjamenn var þá einnig
fest í sessi. 1. mars gerðu Bergur,
Kristinn, Sveinn Eiríksson og
Magnús Sigurlásson með sér sam-
eignar- og greiðslusamning um „leit
og björgun skipsins Het Waperíýeins
og segir í fundargerðabók þeirra
frá þessum tíma. Kristinn var þá
kosinn framkvæmdastjóri leitar-
innar. Hann hefur verið það allar
götur síðan.
Á fundi þeirra fjórmenninga 8.
mars var lögð fram starfsáætlun
um leitina, gerð í samráði við sér-
fræðinga Varnarliðsins. í henni var
m.a. gert ráð fyrir að fjórir menn
kæmu frá kanadíska landmælinga-
fyrirtækinu Berringer Co.og yrðu
við leitina og einnig sérfræðingur
frá U.S. Navy Laboratories, Roger
Johnson (sjá mynd). Sérfræðingar
Berringer Co. kortlögðu allt leitar-
svæðið á Skeiðarársandi. Meðal
tækja sem notuð voru við leitina
sumarið 1972 var segulmælir á
sleða sem dreginn var af beltabíl frá
Varnarliðinu, svokölluðum Snow
Cat.
Aðeins einn tvíhliða
samningur stjórnvalda
gerður?
Sumrin 1972 og 1973 unnu ýmsir
bandarískir sérfræðingar að rann-
sóknum og leitinni að Het Wapen á
Skeiðarársandi. í fundargerðabók
leitarmanna er vísað til samnings
sem gerður hafi verið fyrir 17. mars
milli fulltrúa íslensku ríkisstjórnar-
innar og herstjórnar USA um að-
stoð og lán á tækjum og mönnum
við leit að gullskipinu. Ekki er ljóst
við hvaða samning hér er átt
Leitarmenn segjast hafa ritað
varnarmáladeild utanríkisráðu-
neytisins bréf seint í febrúar og far-
ið þar fram á að varnarmáladeild
hlutaðist til um, að Varnarliðið
héldi áfram þeirri aðstoð sem það
hefði veitt árið áður, þ.e. 1971. 1
bréfinu sögðust leitarmenn þurfa
tæknilega aðstoð, málmleitartæki,
hjálp við skipulagningu leitarinnar
og láðs- og lagarfarartæki, sem
þeim skildist að væri fáanleg fyrir
milligöngu varnarmáladeildar.
Samningur sá sem leitarmenn vís-
uðu til í fundargerðabók sinni og
hefur væntanlega verið gerður í
kjölfar þessarar bréflegu beiðnar
þeirra, hefur ekki fengist birtur.
Eini formlegi samningur íslenskra
stjórnvalda og herstjórnar Varnar-
liðsins um þessa samvinnu og feng-
ist hefur er dagsettur 6. apríl 1972.
Sá samningur er gerður af utanrík-
isráðuneytinu fyrir hönd íslensku
ríkisstjórnarinnar við Varnarliðið. I
honum er aðeins kveðið á um lán
Varnarliðsins á beltabílnum Snow
Cat til leitar að gömlu hollensku
skipi. Á annan búnað er ekki
minnst. I samningnum er gert ráð
fyrir að Varnarliðið láni ökumenn
og aðstoðarmenn með þessum
snjóbíl og sjái um vistir handa
þeim, en að utanríkisráðuneytið
endurgreiði matarkostnað. í fund-
argerðabók leitarmanna er minnst á
samkomulag, sem Sveinn Eiríksson
og Kristinn Guðbrandsson gerðu
við fulltrúa Varnarliðsins um vöru-
kaup af matvörulager Varnarliðs-
ins“.
Hvað var verið að fela?
Hér er sitthvað athyglisvert á
ferðinni. Milliríkjasamningur var
gerður um afnot af einum snjóbíl,
en raunverulegt framlag Banda-
ríkjamanna til leitarinnar varð mun
umfangsmeira, bæði þá tvo mánuði
sem samningurinn náði til og eins
næsta sumar, sumarið 1973. Hvers
vegna voru ekki gerðir formlegir
skriflegir samningar um alla fyrir-
greiðsluna? Hvað var verið að fela?
Páll Ásgeir Tryggvason, sendi-
herra, var formaður varnarmála-
nefndar og yfirmaður varnarmála-
deildar á þessum árum. Hann segir
í samtali við Helgarpóstinn: „Við í
varnarmálanefnd lögðum til að
Varnarliðið hjálpaði þeim með
þessi tæki og þeir gerðu það. Þetta
var rammasamningur um að Varn-
arliðið aðstoðaði björgunarmenn á
þann hátt sem þeim kæmi best og
með þeim tækjum sem tiltæk voru.
Svo var það samkomulagsatriði
þeirra sem að þessum málum unnu
og til þekktu á Keflavíkurflugvelli
hvað kom út úr þessu. Það var unn-
ið með þessi tæki fleiri mánuði á
hverju ári. Þetta hefur örugglega
kostað Ameríkumenn stóran skild-
ing. Þeir borguðu þetta allt.
Bealing aðmíráll hafði sérstakan
áhuga á þessu. Bandaríkjamenn
hjálpuðu okkur ætíð af velvild og
greiðsemi þegar við í varnarmála-
deildinni fórum fram á eitthvað,
þótt ýmislegt hafi verið utan við
varnarsamninginn í strangri merk-
ingu. Eins og aðstoðin við leitina að
gullskipinu, flutningar á slösuðum
eða aðstoðin í Vestmannaeyjagos-
inu“.
Eyjólfur Konráð Jónsson, lög-
fræðingur Gullskipsins hf. og
stjórnarmaður, sagði í samtali við
Helgarpóstinn að Bealingaðmíráll
hefði orðið góður vinur þeirra leit-
armanna. „Hann var af hollensk-
um ættum og var ennþá æstari þess
vegna“, sagði Eyjólfur Konráð.
Kristinn Guðbrandsson sagði í
samtali við HP að þeim hefði dottið
í hug að leita til hersins. „Við könn-
uðumst við menn þar og vissum að
þeir áttu bestu tækin í þetta. Þeir
voru ekkert nema almennilegheitin,
vildu allt fyrir okkur gera£ealing er
mikill íslandsvinur, og hann fékk
áhuga á þessu. Þetta var ekkert
vandamál, það þurfti bara að fara í
gegnum íslensku ríkisstjórnina með
þetta og þá var það allt í lagi. Páll
Ásgeir Tryggvason tók vel í þetta og
Einar Ágústsson (þáv. utanríkisráð-
herra) Iíka“.
Einar Ágústsson sendiherra í
Kaupmannahöfn sagði í samtali við
Helgarpóstinn að hann gæti ekkert
ákveðið látið hafa eftir sér um
framkvæmdaatriði þessara mála.
Hann rámaði í samninginn sem
gerður var um snjóbílinn á sínum
tíma en enga aðra samninga. „Mið-
að við hvað þarna var á ferðinni álít
ég að eðlilegur gangur mála hefði
verið eftir skriflegum leiðum“,
sagði Einar. Eyjólfur Konráð Jóns%
son segir Einar hafa skrifað bréf til
Varnarliðsins um aðstoð. Eyjólfur
Konráð og Kristinn segja báðir, að
tveir samningar hafi verið gerðir,
annar 1972 hinn 1973.
$ 300.000, a.m.k.
Hvað sem samningamálum líður
varðandi- þessa aðstoð, þá er ljóst
að hún hefur kostað stórfé.
Dr. Richard S. Williams, sér-
fræðingur í jarðfræðideild banda-
ríska innanríkisráðuneytisins —
enn einn íslandsvinurinn — hefur
safnað öllum skýrslum sem tengjast
þessu máli. „Ég reikna með að sjó-
herinn hafi eytt a.m.k. 300.000 doll-
‘urum í þetta“, segir Williams í sam-
tali við HP. „Það var gerð sérstök
könnun á vegum háskólans í South
Carolina á setlagamyndun og fram-
burði ánna á Skeiðarársandi á sögu-
legum tímum. Þessi rannsókn var
hluti af þessu verkefni sem sjóher-
inn hafði fjármagnað, og að því er
virtist með talsverðri leynd. Einhver
háttsettur maður þarna í herstöð-
inni fékk flugu í höfuðið og varð
æstur í að fara að leita að þessu
gullskipi.
Hann útvegaði fé til að sjóherinn
gæti flogið yfir sandinn 1972 og
tekið infra-rauðar myndir. Sjóher-
inn lét útbúa samsettar myndir úr
eldri loftmyndum sem flugherinn
tók af svæðinu 1944 og 1960. Svo
var búin til þriðja samsetningin af
gervihnattamyndum frá 1973. Þessi
maður (Bealing) hefur sennilega ver
ið nógu háttsettur til að hafa að-
gang að einhverjum sjóði. Það get-
ur líka verið að þetta fé hafi komið
frá Office of Naval Research.
(Rannsóknaskrifstofu sjóhersins)“,
sagði dr. Williams.
Helgarpóstinum hefur ekki tek-
ist að hafa uppi á John Bealing.að-
mírál. Hjá höfuðstöðvum sjóhers-
ins í Washington fást ekki uppgefin
heimilisföng yfirmanna, sem
komnir eruá eftirlaun(Bealing hætti
í hernum 1973). Þar var heldur ekk-
ert vitað um þátt Bealings eða
bandaríska hersins í Ieitinni á
Skeiðarársandi, þegar HP spurðist
fyrir um þessi mál hjá blaðafulltrúa
Varnarmálaráðuneytisins — Penta-
gon — í Washington.
Hvar fékk aðmírállinn
fé?
Kristinn Guðbrandsson segir að
Bealing hafi haft fullt leyfi til leitar
innar frá yfirmönnum sínum og að
verkið hafi verið í höndum Rann-
Bor beint frá USA
Aðstoð Bandaríkjahers var dýrt
fyrirtæki, en hver var tilgangurinn?
Var þetta æfing fyrir vísindamenn
og prófun tækja eða tækifæri fyrir
óbreytta hermenn að komast út á
land í ævintýri? Kristinn Guð-
brandsson sagði HP frá því að her-
menn af Keflavíkurflugvelli hefðu
hirt netakúlur úr fjörunni á Skeið-
arársandi og selt þær á dollar stykk-
ið í versluninni í herstöðinni. Við
þessu eru engin einhlít svör á þessu
stigi málsins. Var Bealing boðinn
hlutur í væntanlegum gróða af
„Gullskipinu“? Því neita Eyjólfur
Liðsforinginn og sérfræðingur U.S.Navy Laboratories Roger Johnson að
seglumælingum á Skeiðarársandi við leitina að Gullskipinu.
sóknastofnunar sjóhersins (Navy
Laboralories). Dr. Richard S. Willi-
ams segist ekki hafa neina trú á því
aðyfirmenn Bealings hafi vitað um
gullskipsævintýrið. Vitað er að
Bealing áttigóðan vin hjá Rann-
sóknastofnun sjóhersins, sem var
nógu háttsettur sjálfur til að geta
komist í sjóði hersins. Sá heitir
Howard C. Smith.
Kenning sem er nokkuð vinsæl
meðal íslenskra visindamanna sem
hafa tekið þátt í leitinni gengur út á
það, að tilgangurinn með þátttöku
hersins, eða a.m.k. yfirvarp þátt-
tökunnar, hafi verið rannsóknir
sjóhersins á nýjustu leitaraðferðum
við t.d. sprengjuleit. Slíkur tilgang-
ur gengi þó skammt í þá átt að rétt-
læta fjármögnun á ítarlegri skýrslu
um ferðir hollensks kaupfars frá 17.
öld, farm þess, hugsanlegan strand-
stað og ásigkomulag flaksins. Ein
skýring hefur verið nefnd til viðbót-
ar. Hún er sú að fjármögnun hers-
ins á leitinni hafi komið eftir eðli-
legum leiðum frá sjóminjasafni sjó-
hersins.
En hafi fjármögnunarletðirnar
verið eðlilegar hjá Bealing, virðist
engin ástæða hafa verið fyrir þeirri
leynd, sem dr. Williams segir að
hafi einkennt þetta verkefni sjó-
hersins. Leyndin er skiljanlegri hafi
Bealingáttá hættu að missa eftir-
launin vegna misnotkunar á sjóð-
um hérsins. Leyndin sem hvíldi yfir
verkefninu hér heima er skiljanleg í
Ijósi þess, að á þessum tíma var ný-
tekin við völdum ríkisstjórn sem
hafði endprskoðun varnarsamn-
ingsins á stefnuskrá sinni.
Konráð Jónsson og Kristinn Guð-
brandsson.
Hafi aðstoðin verið veitt sem
„goodwill“ gagnvart íslendingum,
þá virðist sú góðvild hafa verið dýru
verði keypt. Fyrir utan kostnaðinn
við rannsóknirnar, sem þegar er
minnst á, var flogið sérstaklega frá
Bandaríkjunum til Keflavíkur með
bor fyrir gullskipsleitina sumarið
1973. Þá er ótalinn kostnaðurinn
við flutninga sérfræðinganna til og
frá landinu og þyrluflugið í hverri
viku út á sand.
„...Þeir fundu ekki
neitt“
En hver varð árangurinn af hjálp
bandaríska hersins? Kristinn Guð-
brandsson segir að mælingar hafi
útilokað stóran hluta af leitarsvæð-
inu. Á einum stað fannst svörun í
segulmælingum Bandaríkjamann-
anna. Þá héldu menn að Het Wap-
en væri loksins fundið. Saga er sögð
af því að þyrla hafi þá verið send
upp á Bárðarbungu á Vatnajökli til
að sækja ís í glösin, svo hægt væri
að skála almennilega fyrir skips-
fundinum. Sé sú saga sönn, hafa
gullskipsmenn verið of bráðlátir,
því að þarna fannst ekkert þegar
borað var þar árið eftir, 1974. Ekki
einu sinni togari. Þetta var gull-
skipsmönnum svipað áfall og von-
brigðin í síðustu viku.
Bandaríkjamennirnir útilokuðu
mest allt leitarsvæðið. Þegar þeir
luku sínum mælingum átti aðeins
eftir að mæla sandinn í farvegi
Skeiðarár. Þegar áin breytti um far-
5
veg í fyrravetur var strax farið að
mæla í gamla farveginum. Þá kom
skipsskrokkur fram á tækjunum.
En eins og 1974 breyttist fögnuður-
inn í sár vonbrigði í síðustu viku.
Het Wapen van Amsterdam er ó-
fundið enn.
Þreifað á Hollendingum
Enn er eftir að mæla í núverandi
farvegi Skeiðarár. Væntanlega verð-
ur byrjað á því næsta vor með appa-
rati, sem Kristinn Guðbrandsson
segir að sé „bíll, bátur og flugvél,
allt í senn“.
Gullskipið h.f. tók 12 milljón
króna erlent lán í dollurum í vor.
Lánið er afborgunarlaust í þrjú ár,
og með einfaldri ríkisábyrgð. Það
þýðir að verði lánið ekki greitt að
þremur árum liðnum getur bankinn
gengið í skrokk á Gullskipinu eftir
greiðslu, gengið á eigur hlutafélags-
ins, áður en ríkisábyrgðin verður
virk og skattgreiðendur fara að
borga brúsann. Það er svo annað
mál hvað Gullskipið hf. á af eign-
um. Flest tækin sem notuð voru við
uppgröftinn í sumar eru eign Björg-
unar hf. Gullskipið hf. átti minnst
af þeim. Hvað sem því líður segjast
Gullskipsmenn vona, að aldrei
komi til þess að ríkissjóður þurfi að
greiða svo mikið sem einseyring fyr-
ir þá. Og þeir segjast vafalítið verða
búnir að finna skipið eftir þrjú ár.
Að ósk gullskipsmanna hefur
ríkisstjórnin nú farið fram á form-
legar viðræður við Hollendinga um
Gullskipið. Eyjólfur Konráð Jóns-
son, lögfræðingur Gullskipsins hf„
segir einingu um það hjá ríkisvald-
inu að Hollendingar geti fengið
skipið gegn því að greiða leitar- og
björgunarkostnað. Hann segir að
það sé síðan gullskipsmanna að
semja við Hollendinga um þá
greiðslu. „Við höfum gert þeim til-
boð“, segir Eyjólfur Konráð. „Þrjár
milljónir sterlingsþunda fyrir
kostnað við leit og björgun. Þeir
hafa ekki mótmælt því að þetta sé
líkleg upphæð. Ef flakið er heillegt,
eins og menn vona nú, þá fengist
sæmilega uppi borinn kostnaður-
inn. Þá er spurningin sú, hvort eitt-
hvert verðmæti er í farminum.
Þetta gæti verið mikill peningur og
þar myndu gullskipsmenn, ríkið og
landeigendur fá sinn hagnað.
En fyrst er líklega að finna skip-
ið, finna það örugglega, og finna
það í heilu lagi, en mjög skiptar
skoðanir eru um ástand þess. Birgir
ísleifur Gunnarsson mælti fyrir
frumvarpinu um ríkisábyrgðina á
láni gullskipsmanna á Alþingi í vet-
ur og sagði þái„...Síðastliðin 22 ár
hefur verið unnið að leit skipsins og
varið til þess miklum verðmætum
og vinnu. 28. júlí 1982 fannst skip-
ið loks..“
Snarpar umræður urðu um
frumvarpið á þingi og margir lögð-
ust gegn ríkisábyrgð. Margir þing-
menn geta nú sagt: „Hvað sagði ég
ekki!“ Þeirra á meðal eru Olafur
Jóhannesson, Tómas Árnason,
Eiður Guðnason, Sighvatur Björg-
vinsson og Kjartan Jóhannsson.
Kjartan sagði 4. mars í þingræðu:
„Ekki hefur það verið sannað með
óyggjandi hætti, að þeir viðar-
spænir eða annað, sem hefur fund-
ist þarna, séu akkúrat úr þessu skipi'
(Het Wapen)“. Kjartan lagði fram
breytingatillögu um ábyrgð fyrir
þriggja milljóna króna láni til frek-
ari rannsóknaborana. Sighvatur
Björgvinsson sagðist aldrei hafa
heyrt aðra eins dómadags vitleysu
og þetta frumvarp. „Tryggingin sem
á að veita þeim, sem á að leggja
þetta fé fram, ef ekkert finnst, er
skipið sem ekki fannst. Af hverju
tóku menn bara ekki veð í loftköst-
ulum og skýjaborgum?"
Það vekur athygli nú, að þegar
mál gullskipsmanna var fyrst lagt
fram á Alþingi, sem breytingatil-
laga við fjárlög, skömmu fyrir jól,
höfðu engar niðurstöður borist frá
erlendum visindastofnunum um
aldur og hugsanlegan uppruna
þeirra sýna sem send voru frá
Skeiðarársandi til greiningar í
fyrra.
Og Eyjólfur Konráð JÓnsson seg-
ir: „Við fengum náttúrlega aldrei
neitt alveg konkret nema þessi sýni,
sem lofuðu svo góðu. Við verðum í
engum vandræðum með að ná pen-
ingum. Þetta er orðið mjög lítið
svæði..“