Helgarpósturinn - 22.12.1983, Side 19

Mér þykir vænt um þessa konu
segir Steinunn Jóhannesdóttir sem leikur Tyrkja-Guddu
—- Þetta hlutverk leggst mjög vel
í mig. Þad hefur verið ákaflega
spennandi að glíma við þessa
konu, segir Steinunn Johannes-
dóttir leikkona sem fer með hlut-
verk Tyrkja-Guddu í samnefndu
leikriti dr. Jakobs Jónssonar frá
Hrauni. Verkiö verður frumsýnt
annan í jólum í Þjóðleikhúsinu.
— Þetta er erfitt hlutverk, eink-
um að því leyti að það spannar
ævi Guðríðar í hálfa öld, segir
Steinunn. Að öðrum þræði er því
leikritið um ævi hennar, byggt á
þjóðsögum og skrifuðum heimild-
um en á hinn bóginn er þetta trú-
arlegt verk, þar sem ýmis spurn-
ingarmerki eru sett við samband
guðs og manna.
— Sagan hefur verið Guðríði
óhagstœð gegnum tíðina?
— Já, þjóðsagan lýsir Tyrkja-
Guddu sem gribbunni sem giftist
sálmaskáldinu. Samkvæmt þjóð-
sögunni er Guðríður kona sem
missti guðstrú sína og endur-
heimti hana aldrei fullkomlega. í
verki séra Jakobs er einmitt tekist
á við þessa þjóðsögu. Það má
segja að meginþemað sé viðbrögð
Guðríðar við örlögum sínum; hin
innri barátta við ytri aðstæður og
þann guðdóm sem leggur á hana
þrautir og kvaðir á litríkum ævi-
ferli. Það ber að hafa í huga að guð
þess tíma sem leikritið gerist á, 17.
öldinni, er refsiguð og guð yfir-
valdanna. Guðríður er efasemda-
manneskja og neitar að leggja
sama afdráttarlausa skilning í guð
þeirra tíma og samtíðarmenn
hennar. Hún hafði dvalið níu ár í
ánauð meðal múhameðstrúar-
manna líkt og þeir 400 íslendingar
sem rænt var. Það er því sennilegt
að hún hafi numid aðrar hug-
myndir um menningu og trúmál
en tíðkuðust á íslandi.
— Sú söguskoðun er einnig ríkj-
andi að Guðríður hafi ekki verið
Hallgrími samboðin?
— Það er rétt. Guðríður hittir
Hallgrím þegar hann er ungur
menntamaður. Hún var hins veg-
ar alþýðukona með mikla lífs-
reynslu að baki, nýkomin úr
þrælaprísund. Aðeins 10% af fólk-
inu sneri aftur til íslands og það
ríkti ákveðinn ljómi yfir því í
fyrstu. Sú birta fór þó fljótlega af
og fordómarnir og ásakanirnar
tóku að dynja á þessum fyrrver-
andi þrælum. Guðríður fór síður
en svo varhluta af þessum rógi og
ekki bætti úr skák að hún var sjálf-
stæður persónuleiki með sínar
efasemdir og skoðanir. Leikritið
undirstrikar á einkar sterkan hátt
reynslu og þroska þessarar konu
og að mínu viti dregur það fram
sterka mynd af hinni mannlegu
reisn Guðríðar.
— Finnst þér þið Guðríður eiga
eitthvað sameiginlegt?
— Já, sameiginlega ást á Hall-
grími Péturssyni, segir Steinunn.
— Það hefur alla vega gefið mér
mikið að setja mig inn í hugar-
heim hennar og samtíð. Mér þykir
afar vænt um þessa konu, Guðríði.
— Hvernig hefur undirbúningur
þinn verið?
— Eg hef haft ágætan tíma til að
setja mig inn í hlutverkið. Ég hef
lesið allt sem ég hef komist yfir um
Guðríði og 17. öldina á Islandi.
Það hafa einnig verið skrifaðar
merkilegar ritgerðir um Guðríði
og sambúð hennar við Hallgrím
Pétursson. f því sambandi vil ég
einkum nefna ritgerðir þeirra
Halldórs Laxness og Sverris Kristj-
ánssonar. Æfingar hófust í októ-
ber og það var skemmtilegt að
hefja æfingar eftir að hafa sett sig
inn í tíðarandann og manneskjuna
Guðríði. Það er ekki alltaf að leik-
urum er gefinn góður tími til æf-
inga og undirbúnings.
— Hvernig eru taugarnar fyrir
frumsýningu?
— Þær eru bara góðar, þakka
þér fyrir. Þetta er að vísu stærsta
hlutverk sem ég hef leikið á leik-
sviði en mér finnst ég vera vel
undir það búin, segir Steinunn Jó-
hannesdóttir að lokum.
-IM
„Það hefur gefið mér mikið að setja mig inn I hugarheim Tyrkja-Guddu,"
segir Steinunn JÓhannesdóttir leikkona.
BOKMENNTIR
Saga Eysteins og sjónarmið
Vilhjálmur Hjálmarsson:
Eysteinn í eldlínu stjórnmálanna. Ævisaga
Eysteins Jonssonar fyrrum ráðherra og for-
manns Framsóknarflokksins, I. hluti.
Vaka (ártal vantar), 358 bls.
Eysteinn JÓnsson er vafalaust meðal
merkustu stjórnmálamanna þessarar aldar.
Hann hefur lengst verið ráðherra á íslandi,
eða rúm 19 ár, þar af full þrettán ár sem fjár-
málaráðherra. Eysteinn sat 41 ár á þingi og
var allan þann tíma í forystusveit Fram-
sóknarflokksins. Ævisaga hans hlýtur því að
vekja mikla athygli. Þetta fyrsta bindi henn-
ar nær til 1942.
Vilhjálmur Hjálmarsson, fyrrum alþingis-
maður og ráðherra, ritar sögu Eysteins. Vil-
hjáimur segir söguna mestan part sjálfur og
leitar víða fanga, m.a. í gerðabækur Fram-
sóknarflokksins og minnisblöð Eysteins, en
auk þess er skotið inn beinum frásögnum
Eysteins sjálfs um einstaka þætti. Þessi að-
ferð hefur bæði kosti og galla. Helsti gallinn
er sá að lesendur fá minna frá Eysteini sjálf-
um en margur hefði kosið.
Margt er gott um frásögn Vilhjálms. Hann
nauðaþekkir auðvitað Eystein, Framsóknar-
flokkinn og pólitíkina og hefur kannað .mikl-
ar heimildir. Frásögnin er hlýleg, skemmti-
leg og skilmerkileg. Vilhjálmur er hins vegar
ekki fræðimaður heldur stjórnmálamaður.
Það kemur fram í ýmsu.
í fyrsta lagi er frásögnin ekki óhlutdræg.
Vilhjálmur skýrir að vísu frá viðhorfum
margra, en eins og við er að búast dregur
hann taum Eysteins og Framsóknarflokks-
ins. T.d. er greint frá tveimur kjördæma-
breytingum í bókinni án þess að fjalla um
hve ákaflega kjördæmaskipanin var hag-
stæð Framsóknarflokknum á þessum tíma,
en þetta skýrir hvers vegna andstæðingum
flokksins var svo mjög í mun að ná fram
breytingum. Frásögn Vilhjálms er hins veg-
ar hófsöm og hlutdrægnin er í sjálfu sér ekki
aðfinnsluverð í verki sem þessu, þó hún rýri
auðvitað gildi þess sem almennrar stjórn-
málasögu.
í öðru lagi fylgir Vilhjálmur málum ekki
ævinlega nægilega vel eftir. Dæmi um þetta
er frásögnin af stjórnarmyndun Alþýðu-
flokks og Framsóknarflokks 1934, þegar al-
þýðuflokksmenn höfnuðu JÓnasi Jónssyni
sem forsætisráðherra. Því hefur verið haldið
fram að þessi atburður hafi ekki einungis
verið runninn undan rifjum alþýðuflokks-
manna; þessi afstaða Alþýðuflokksins hafi
ekki verið sumum Framsóknarmönnum
óljúf og þeir jafnvel haft um þetta nokkurt
frumkvæði. Það er því ákaflega fróðlegt að
heyra hvað Eysteinn hefur um þetta að
segja. Eysteinn segir það ósatt með öllu að
Framsóknarflokkurinn hafi verið óheill í
stuðningi sínum við Jónas til að mynda
stjórnina. Hann hefði myndað hana ef al-
þýðuflokksmenn hefðu ekki þverneitað því.
Vilhjálmur skýrir frá því að í þingflokknum
hafi Jonas fengið yfirgnæfandi meirihluta at-
kvæða og öll atkvæði í miðstjórn, en þing-
mennirnir kusu ekki þar. Þetta er merkileg
frásögn, en hér hefði mátt spyrja nánar. Vill
Eysteinn beinlínis neita því að einhverjir
þingmenn Framsóknar hafi unnið gegn
stjórnarmyndun Jónasar? Um það er hann
ekki spurður.
í þriðja lagi er tilvísun til heimilda ábóta-
vant. Vilhjálmur getur að vísu oftast heim-
ilda, en ekki alltaf og stundum ónákvæmt.
T.d. er vitnað í ummæli Arna frá Múla varð-
andi „eiðrofsmálið", en ekki getið um hvað-
an þau eru. Þá má nefna að sömu ummælin
úr fundargerð miðstjórnarfundar 1938 eru
tilfærð tvisvar í gæsalöppum (bls. 106 og
219), en ekki eins. Vekur það grun um að
ekki hafi verið kostað nægilegs kapps um að
birta beinar tilvitnanir orðréttar.
Þrátt fyrir ýmsa minniháttar galla er þetta
stórmerk bók. Um marga hluti eru sjónar-
miðum Eysteins gerð prýðileg skil. Sem
dæmi má nefna frásögnina af „stjórn hinna
vinnandi stétta" sem tók við völdum 1934.
Glögglega kemur fram hversu harkaleg á-
tökin milli stjórnarsinna og sjálfstæðis-
manna voru. Athygli vekur hversu mikla á-
herslu Vilhjálmur leggur á samgang sjálf-
stæðismanna og nasista. Vitnar hann í þessu
sambandi m.a. til bréfs alþýðuflokksmanna
til framsóknarmanna varðandi hugsanlega
flokksstjórn Sjálfstæðisflokksins 1933, en
þar segir „að Sjálfstæðisflokkurinn mundi
þá sitja urn hvert tækifæri til að styrkja vald
sitt með einræði og ofbeldi." Vilhjálmur tel-
ur að „svarta hættan" hafi verið „fram-
sóknarmönnum og alþýðuflokksmönnum
méira en heppilegt tilefni til árása á and-
stæðinginn." Það má vera — en hvort raun-
veruleg ástæða var til einhvers ótta í þessa
áttina er allt annað mál.
Fróðlegt er að bera saman frásögn
Eysteins og það sem fram kemur í hinu
mikla verki Matthíasar Johannessen um Ól-
af Thors, en óhjákvæmilega er að hluta til
fjallað um sömu hluti í þessum verkum.
Þetta á ekki síst við um Kveldúlfsmálið og
„eiðrofsmálið". í báðum tilvikum er frá-
sögnin í bókinni um Eystein glögg — og í
báðum tilvikum stangast hún í veigamiklum
atriðum á við það sem segir í ævisögu Ólafs.
Hér verður engin tilraun gerð til þess að
skera úr þessum ágreiningi, en bæði þessi
mál verðskulda ítarlega umfjöllun fræði-
manna, þó einhverjar staðreyndir verði e.t.
v. aldrei upplýstar. Varðandi „eiðrofsmálið"
má þó segja, að þeir Hermann og Eysteinn
virðast hafa trúað því, að Ólafur Thors hafi
gefið drengskaparheit um að Sjálfstæðis-
flokkurinn myndi ekki styðja kjördæma-
breytingu árið 1942. Hins vegar er ekki ljóst
hvort sú var raunin — eða hvort Ólafur hafi
„platað" Hermann og Eystein, án þess þó að
rjúfa beinlínis nein heit.
Ýmislegt fleira mætti tína til athyglisvert
úr ævisögu Eysteins. Þar má nefna frásögn-
ina af klofningi Framsóknarflokksins 1933,
þegar Bændaflokkurinn var myndaður, sem
þó hefði kannski mátt vera ítarlegri. Þá er
túlkun Eysteins á klofningi Alþýðuflokksins
og Alþýðusambandsins og samstarfi sjálf-
stæðismanna og sósíalista í verkalýðshreyf-
ingunni einkar eftirtektarverð.
Eysteinn segir; „í þessari viðureign létu
sjálfstæðisforingjarnir sína menn styðja
kommúnista gegn alþýðuflokksmönnum
þar sem því varð við komið... Á þessu tíma-
bili öðluðust foringjar sjálfstæðismanna og
kommúnista því æðimikla samstarfs-
reynslu. Þeir höfðu í samstarfi brotið al-
þýðuflokksvaldið í verkalýðsfélögunum á
bak aftur til þess að veikja Alþýðuflokkinn
og liða hann í sundur. Þetta gerðu sjálf-
stæðismenn í því skyni að veikja „ásinn" Al-
þýðuflokkur og Framsóknarflokkur — og
keppikeflið var að ná frá þeim meirihluta-
aðstöðu á Alþingi svo að erfitt yrði úr því að
ganga framhjá Sjálfstæðisflokknum —
skólabókardœmi um valdatafl." Eysteinn
telur að þessi afstaða sjálfstæðismanna hafi
átt „mikinn þátt í því, hve kommúnistar
hafa komist hér langt í mismunandi bún-
ingi... á kostnað Alþýðuflokksins". Sjáfsagt
eru ekki allir sáttir við þessa túlkun Eysteins,
en ekki verður fjallað um hana hér.
Þegar á heildina er litið er ákaflega mikill
fengur að þessari bók og menn bíða spenntir
eftir framhaldinu. Frágangur bókarinnar er
yfirleitt snotur. Prentvillur eru þó of margar
og skrýtinn trassaháttur að geta ekki um út-
gáfuár.
HELGARPÓSTURINN 19