Helgarpósturinn - 22.12.1983, Blaðsíða 22

BÓKMENNTIR
Háðskt bros úr neðra
William Heinesen:
Ráö viö illum öndum
Þorgeir Þorgeirsson þýddi.
Mál og menning 1983.
Ráð við illum öndum er sjöunda bókin af
þýðingum Þorgeirs Þorgeirssonar á sögum
Heinesens. Hún kom út á dönsku árið 1967.
í henni eru átta sögur. Sú lengsta þeirra,
„Leónard og Leónóra," er nefnd „ofurlítill
skáldsögustúfur síðan á hinum sælu dögum
olíulampanna." Sögusviðið er Þórshöfn í lok
síðustu aldar, tímabil sem hér er kallað
Öströmstímarnir eftir sænskum stórspekú-
lant sem „rak hér ásamt forríkum skota,
Robinson að nafni, fiskvinslufyrirtækið The
National Company (umsvifamikla starfsemi
líka í niðursuðu, fuglaskítsáburði, límgerð
og kaffibætisframleiðslu) og reisti þá stóra
og volduga grjótbyggingu, Fabríkuna". (bls
14). Sögumaður fær ljósakarlinn í bænum til
að rifja upp „bagaleg örlög" grafarans Leó-
nards sem urðu til þess að hann varð sérvit-
urt skringimenni sem forðaðist samgang við
annað fólk. Þessi bagalegu örlög reynast
eiga rætur í sambandi hans við Leónóru,
dóttur dansks konsúls og verslunarmanns á
staðnum, en frásögnin veitir lesendum
nokkra innsýn í sambúð erlendrar yfirstétt-
ar við innfædda fátæklinga. Konsúllinn
kemur í veg fyrir að eitthvað verði úr ástar-
sambandi Leónards og Leónóru, enda þótt
hann hafi sjálfur átt lausaleikskrakka með
hálfsystur Leónards. Inn í þetta fléttast
háðsk lýsing á heldra fólkinu á staðnum,
innantómu prjáli þess og samsulli af sere-
móníum víðs vegar af jarðarkringlunni
sem undirstrika fjarlægö þess frá færeyskum
veruleika og siðvenjum. Halaið er fjölmennt
matarboð og grímudansleikur í tilefni af
skírn Arabellu, uppáhaldshryssu frú
Öström, konu sænska stórspekúlantsins. Þar
eru brasilískir dansar, skoskur sekkjapípu-
leikur, þar hyllir mister Robinson Viktoríu
drottningu, eftir fylgir hylling Kristjáns IX.
og Óskars 11. auk tilheyrandi þjóðsöngva.
Grímubúningar gestanna auka enn á þessa
menningarlegu ringulreið:
„Rökkrið innandyra er kvikt af skærum
litbrigðum, glitrandi paléttum og gljáandi
skilkiborðum. Sjálf er frú Öström í kjól úr
glerperlufestum eintómum. Olsen sýslu-
maður er búinn sem Pierrot, Bretteville
lautínant sem Harlekin, Kirkjubæjarhöldur-
inn ungi klæðist fornmannabúningi og hefur
bæði sverð og hjálm. Þarna er Zimsen
konsúll líka með frú sinni, konsúllinn búinn
sem Austurlandamaður og með tyrkneska
kollhúfu, frúin í virðulegum norskum þjóð-
búningi.“(41).
Það er einkenni á yfirstéttinni í sögunni að
hún safnar um sig ofgnótt af táknum án þess
að geta skapað úr þeim nokkuð annað en
allsherjar ringulreið. Leónard, sem er e.k.
fulltrúi fátækrar alþýðu Þorshafnar, ein-
kennist hins vegar af tjáningarerfiðleikum,
hann á erfitt með að gera sig skiljanlegan við
konsúlsfjölskylduna. Við fáum takmarkað
að vita um hugsanir hans. Eftir viðskipti sín
við konsúlsfjölskylduna gerir hann tilraun til
að fremja sjálfsmorð. Eftir að hún mistekst
þegir Leónard.
Sagan „Arniður" gerist í bernsku sögu-
manns. Árniðurinn stendur fyrir hið dular-
fulla og óræða í tilverunni, dauða og eilífð í
senn. Frásögnin fjallar um kynni sögumanns
af Daníel, syni Árnesbóndans. Þeir félag-
arnir lenda fljótt í mjög heimspekilegum
vangaveltum um „sjálft upphaf og endalok
þessa heims" (77). Hryllingssögur Daníels og
frásagnir af yfirnáttúrulegum fyrirbærum
verða til að skerpa augu sögumanns fyrir
hinu dularfulla og furðulega í hversdagslíf-
inu, hvort sem það er Jakob skyggni í Smiðj-
unni, Andrés dansari í Pestarbæli sem nú er
lokaður inni í brjálæðingakrónni eða Kross-
Anna sem Myrkrahöfðinginn sjálfur sverm-
aði fyrir. Þeir reyna ennfremur að ná sam-
bandi við drukknaðan bróður Daníels á
skyggnilýsingarfundi í myllunni. Þegar líður
á söguna verða þessar loftkenndu hugrenn-
ingar skyndilega hættulega áleitnar fyrir
sögumanni þegar Daníel vinur hans deyr.
Stíll sögunnar einkennist af talsvert hátíð-
legu málfari, en þó er eins og einhver hálf-
kæringur sé ávallt á bakvið. Þessi spenna
milli upphafins orðfæris og írónískrar fjar-
lægðar er gefin til kynna strax í byrjun sög-
unnar:
„Svona getur árniðurinn enn verið að
blaðra. Hann fyllir eyrnakuðunga manns
þessum hamslausa eilífðarinnar söng þang-
aðtil maður er að niðurlotum kominn af
nafnlausum trega um leið og maður svífur á
vængjum óskilgreinds fagnaðar... og þannig
má segja að maður lifni og komist í sjálfan
brennidepil als þess sem er.
Alltént verður manni þá á að hrista haus
og brosa að sjálfum sér og þessu öllu. Undr-
andi brosi líktog æskan brosir við dyntóttu
völundarhúsi sinnar fyrstu lífsreynslu.
Undrandi brosi líktog gamalt fólk brosir að
þægilegum gildrunum sem ellin leggur fyrir
það.“ (67)
„Arkadísk síðdegisstund" er húmorísk
saga um það þegar kýrin Stjarneyg var leidd
undir tarf. Hér kemur vel í ljós hæfileiki höf-
undar til að sameina hið upphafna og hið
hversdagslega. Frásögnin er færð í goðsögu-
legan búning þannig að tarfurinn verður
goðum líkur við hina hátíðlegu athöfn:
„Sömu tröllauknu leikbrögðin hefur Seif-
Jóhannes R. Snorrason
Skrifaö í skýin
Minningar II (342 bls.)
Snœljós sf. 1983.
Það slær mann stundum hastarlega hvað
nútíminn á sér eiginlega skamma sögu á ís-
landi. Þó svo að saga flugs á íslandi eigi sér
rúmlega sextíu ára sögu, þá er það ekki fyrr
en rétt fyrir seinni heimsstyrjöld sem flug-
samgöngur eru hafnar hér að einhverju ráði
og þannig að framhald verði á. Ég var sleg-
inn þessari tilfinningu til dæmis í haust þegar
í Sjóvarpinu kom viðtalsþáttur Árna John-
sen við handhafa flugskírteina númer eitt til
þrjú. Það er sjaldan sem maður fær íslands-
söguna inn í stofu til sín með þessum hætti.
En því er ég að rekja þetta að í öðru bindi
æviminninga Jóhannesar Snorrasonar kem-
ur fram að hann er handhafi flugskírteinis
númer fimm. Þ.e.a.s.maður sem er tiltölu-
lega nýhættur sem atvinnuflugmaður á full-
komnustu vélum þotualdar er einnig einn af
frumherjum áætlunarflugs á íslandi.
Jónas Kristjánsson:
Eldvígslan.
Söguleg skáldsaga (324 bls.)
Bókaklúbbur Arnar og Örlygs 1983
Jónas Kristjánsson er fyrir löngu orðinn
þjóðkunnur fyrir fræðistörf sín á sviði fornra
íslenskra bókmennta. Um þau fræði hefur
hann skrifað bækur og fjölda greina auk
þess sem hann veitir forstöðu Stofnun Árna
Magnússonar á íslandi. Auk þess hefur Jónas
þýtt margar bækur og minnast flestir trúlega
snilldarþýðinga hans á hluta af menningar-
sögu Will Durant um Grikki og Rómverja.
Það er því alls ekki hægt að halda því fram
að JÓnas sé ekki handgenginn bókmenntun-
um, þó hann hafi ekki fyrr, svo vitað sé,
fengist við að setja saman skáldskap.
En nú hefur hann sem sagt orðið til þess að
setja saman mikla sögulega skáldsögu og
þarf ekki að koma mikið á óvart að tíminn
sem hún fjallar um er víkingatíminn. Sagan
gerist reyndar öll fyrir tíma íslandsbyggðar
og er sögusviðið með Danmörku í miðjunni
en nær síðan austur í Kúrland (Eistland) um
Svíþjóð, vestur til Englands og suður í Frakk-
land. Má eiginlega segja að sagan gerist helst
á þeim slóðum víkinga sem íslendingasög-
urnar gerast síst. Sögutíminn er frá því rúm-
lega 800 til 874.
Aðalpersóna þessarar sögu er Ubbi, yngsti
sonur Ragnars loðbrókar konungs á Sjá-
landi. Hann segir sjálfur söguna og er um-
gjörðin sú að hann er á efri árum sestur að
í klaustri á írlandi og hefur verið fenginn til
þess að skrá sögu sína á bók.
Aðferð höfundar við að segja þessa sögu
ur, bjartleitur og krúnumikill yfirbjóðandi
himins og sólar, haft í frammi við Ió, hina
náttsvörtu stjarneygu kvígu sem búin var að
ræna hjarta hans. Sjá þar kemur hann,
mirabile visu, risinn uppá afturlappirnar,
gnæfandi með öflugar framlappirnar hang-
andi einsog bægsli framaná hvelfdri bring-
unni, fésið grett og slapandi í grátvipru —
grófasta skopmynd hinnar fagnandi sjálfs-
eyðingar! Þvílík vera. Maður, skepna og guð
í sömu persónunni, lifandi síendurtekinn
goðsöguþáttur frá morgni lífsins!”(121-2)
Þessi frásagnareiginleiki höfundar nýtur
sín hins vegar ekki eins vel í þættinum
„Flugur“ þar sem barátta rithöfundar við
ýmis skorkvikindi í Suður-Frakklandi verð-
ur tilefni til hugleiðinga um grimmd mann-
skepnunnar, útrýmingarbúðir og fjölda-
grafir.
Sagan „Ráð við illum öndum" fjallar um
leit barnsins að merkingu veruleikans sem
það stendur andspænis, „heimur í mynd
þrotlausra afskræmdra illskiljanlegra fyrir-
bæra“ (159). Barnið smíðar sér kyndugan
goðsagnaheim þar sem erfitt er að greina á
Nú kynni einhver að halda að minningar
flugmanns, sem að verulegu leyti eru bundn-
ar við flugið og flugstarfsemi, séu ekki fyrir
aðra að lesa en maníska flugáhugamenn. Ég
er nú reyndar viss um að slíkir geta hæglega
farið á algjört flipp við að lesa bókina, en
aðrir geta vissulega haft gott gaman af.
Er það náttúrlega fyrst og fremst vegna
þess að Jóhannes segir mjög vel og skemmti-
lega frá. Er öll frásögn hans mjög skipuleg og
föst í reipunum. Er stíll hans mjög læsilegur,
hefðbundinn íslenskur frásögustíll þar sem
reynt er að gæta hlutlægni í frásögninni, en
jafnframt látlaus og eðlilegur.
Mannlýsingar hjá honum eru margar
hverjar ljóslifandi og stundum verða frá-
sagnir hans af eftirminnilegum flugferðum
nánast spennandi.
Það má segja að mestur hluti þessarar bók-
ar sé helgaður millilandaflugi. Tíminn sem
hún spannar er frá því um það bil 1946 og
eitthvað fram yfir 1960. Það er einmitt á
þessum tíma sem Islendingar eru að hasla
er að verulegu leyti eftir hefðbundnum að-
ferðum sögulegrar skáldsögu. Ubbi er sjálfur
ekki sannsöguleg persóna en hinsvegar eru
nákomnar honum sögulegar persónur sem
standa í stórræðum, sem skráð eru á spjöld
sögunnar. Má þar til dæmis nefna hernað
Ragnars loðbrókar í Frakklandi, töku Rúðu-
borgar og ránsferð til Parísar og einnig og
ekki síður má nefna hernám danskra vík-
inga á stórum hluta Englands. Þetta eru allt-
saman sögulegir atburðir, en sá sem segir frá
stendur í jaðri þeirra, er ekki ein af aðalper-
sónunum heldur stendur þeim nærri og er
þátttakandi en um leið áhorfandi. Þannig fer
eiginlega fram tveimur sögum, persónulegri
sögu Ubba og sögu þeirra stórtíðinda sem
hann verður vitni að.
Vegna þess að Ubbi er ekki sannsöguleg
persóna hefur höfundur mikið frelsi til þess
að móta hann og sögu hans í hendi sér og
notar hann sér það óspart.Ubbi er alinn upp
í heiðnum sið heima í Hleiðru, stórbýli Ragn-
ars konungs. Um leið og lýst er uppeldi hans
er fjallað ítarlega um búskaparhætti og dag-
legt líf fólks á þessum tíma, híbýli og hug-
myndaheim. Þegar Ubbi eldist kemst hann í
kynni við kristið fólk og fer um tíma í krist-
inn skóla í Heiðabæ. Eftir að hann kemst í
kynni við kristnar hugmyndir má segja að
hugur hans sé teygður á milli þessara
tveggja heima, hugmyndaheims kristninnar
og heiðninnar. Líf hans er meira og minna
barátta heiðinnar breytni við kristnar hug-
myndir. Með þessum hætti kristallar höfund-
ur sambland og togstreitu þessara hug-
myndaheima, að því er mér sýnist á trúverð-
milli draums og veruleika. Heiti sögunnar
vísar því til glímu barnsins við sín eigin
hugarfóstur.
Aðrar sögur í bókinni eru bernskuminn-
ingar. „Kauptúnið í Babel" er lýsing á æsku-
stöðvum höfundar, Þórshöfn uppúr síðustu
aldamótum, með ágripi af sögu staðarins.
Her kemur vel fram að það er „glaðsinna ó-
drepandi almúgafólk" sem stendur hjarta
höfundar næst, „einkum þó kjarnakerlingar
og stelpur sem engan létu vaða ofani sig og
kunnu að orða skoðanir sínar" (153). Þetta
er andstæða þeirra trúarofstækishópa af
öllu tagi sem á síðari árum hafa gerst um-
svifamiklir í Þórshöfn, enda segir höfundur:
„En réttskapaður Þórshafnarbúi hefur
aldrei verið né er heldur ginkeyptur við trú-
boði af neinu tagi... Einsog höfuðstað ber þá
á Þórshöfn sér bros — háðskt og lífshættu-
legt bros sem ættað er beint úr neðra." (154)
Þess skal að lokum getið að frágangur
þýðandans er með slíkum ágætum að halda
mætti að bókin hefði verið frumsamin á ís-
lensku.
sér völl í millilandaflugi. Rekur Jóhannes ít-
arlega þróun þessa flugs, bæði að því er tek-
ur til tækniþróunar og nýrra leiða. Segir
hann til dæmis frá ýmsu sögulegu sem gerð-
ist við þjálfun flugmanna á nýjar flugvélateg
undir og kemur greinilega fram í því sam-
bandi hve erfiðar aðstæður á íslandi hafa
gert íslenska flugmenn hæfa til þess að kljást
við erfiðleika sem skyndilega koma upp og
veltur þá líf og dauði á snöggum og réttum
viðbrögðum þeirra.
Jóhannes segir einnig frá ýmsum sérstök-
um ferðum svo sem leiguflugi frá Sýrlandi til
Venesúela og töluverðu rúmi eyðir hann í að
segja frá flugi til Grænlands.
Svo sem að framan getur er hér um mjög
læsilega frásögn að ræða þar sem sagt er frá
■forvitnilegum hlutum, en því til viðbótar má
fullyrða að frásagnir Jóhannesar R. Snorra-
sonar hafi ótvírætt heimildagildi fyrir sögu
flugsins hér á landi og trúi ég að þær komi
að góðum notum þegar sú saga verður skráð
í heild. G.Ást.
ugan hátt, en hér er einmitt um að ræða eitt
af helstu einkennum eða öllu heldur menn-
ingarlegum afleiðingum umróts víkingatím-
ans.
Ubbi ferðast víða. Hann fer í mikinn leið-
angur til Svíþjóðar og Kúrlands, þar sem
hann lendir í miklum ævintýrum og verður
m.a. vitni að bálför víkingahöfðingja. Hann
stelst með í leiðangur föður síns til Frakk-
lands og tekur þátt í hernaði bræðra sinna á
Englandi. Sögusviðið er því vítt og notar höf-
undur sér vel svigrúm sitt til margháttaðra
lýsinga á víkingaöldinni sem verður þó yfir-
leitt ekki viðskila við atburðarás sögunnar.
Yfirburða þekking höfundarins á þessum
tíma nýtur sín vel en fræðimaðurinn nær
sjaldnast völdum yfir sagnaþulnum, þó oft sé
mjótt á munum.
Frásögnin er oftast nær fremur hæg,
streymir jafnt og þétt fram á þessum 324
þéttprentuðu síðum, en öðru hvoru tekur
hún á sprett og verður hröð og spennandi. Á
það einkanlega við þegar verið er að lýsa
hernaði og sukki víkinganna en kemur
vissulega fyrir endranær.
Sagan er skrifuð undir sterkum áhrifum af
klassískum sögustíl eins og vera ber, en þó
er stíll Jónasar heldur „mýkri" ef svo má
komast að orði og því heldur liðugri aflestrar
en hefðbundinn sögustíll.
Ég þykist vita að ætlun höfundar með
þessu verki hafi fyrst og fremst verið að búa
þekkingu sinni á vikingaöldinni aðgengileg-
an búning og um leið að segja skemmtilega
sögu. Mér sýnist að höfundi hafi tekist þetta
hvorttveggja með mestu ágætum. G.Ást.
Nútíminn er stuttur
A víkingaslóðum
22 HELGARPÓSTURINN