Helgarpósturinn - 30.08.1984, Blaðsíða 12

Þrándur Thoroddsen
kvikmyndagerðarmaður í
Helgarpóstsviðtali
eftir Þórhall Eyþórsson mynd: Jim Smart
Þrándur Thoroddsen kvikmyndagerðarmaður með meiru var einn fyrst-
uríslendinga til að Ijúka prófi frá kvikmyndaháskóla, en listina lœrði hann
í Póllandi á árunum 1959—66. Þrándur hefur einkum starfað á vegum
sjónvarpsins við þáttagerð og kvikmynda, en líka sem þýðandi. Ef til vill
varþað ekki sístafhans völdum að ótrálegasta fólk festi hug við Práðuleik-
arana hér um árið.
— Hver voru tildrög þess ad þú fórst á sínum
tíma til Póllands ad lœra, Þrándur?
„Satt best að segja var hreint ekki um
auðugan garð að gresja þegar kom að því að
velja sér skóla; en ég hafði heyrt því fleygt að í
austantjaldsskólunum væri kennslan ekki
eingöngu fræðileg, heldur gæfist mönnum þar
kostur á að öðlast strax nokkra praktíska
reynslu — og eftir henni taldi ég mig fyrst og
fremst vera að sækjast.
Annars var forsaga málsins í stórum dráttum
sú að ég var við nám í náttúrufræði í
Kaupmannahöfn en þegar langt var liðið á það
nám fór kvikmyndin að verða æ
fyrirferðarmeiri í huga mér. Það má segja að
það hafi einfaldlega gripið mig þessi dilla — ég
er mikill dillumaður, sjáðu til. Og í þeirri grein
náttúrufræði sem ég var í var ábyggilega lítið að
fá að gera hér á landi í þann tíð — raunar mátti
segja það sama um kvikmyndagerð, eins og þú
getur ímyndað þér! Það geta því tæplega hafa
verið bjartar atvinnuhorfur hér heima sem ýttu
við mér. En ég hafði alltaf haft áhuga á
kvikmyndum; ég fór fyrst að fikta við
kvikmyndatökur fjórtán ára að aldri. í
Kaupmannahöfn sá ég mikið af myndum og
eins gafst mér þar tækifæri til að starfa dálítið
með prófessjónell fólki í kvikmyndagerð.
Ég var sumsé staðráðinn í því að komast í
kvikmyndagerðarnám, og hafði nokkuð þreifað
fyrir mér um skóla þegar boðinn var styrkur frá
pólska ríkinu til námsdvalar við háskóla eða
listaháskóla þar í landi. Styrkinn fékk ég, eftir
nokkurt japl og jaml um það hyort
kvikmyndaskólar teldust til listaháskóla eða
ekki; á endanum tókst mér að sannfæra
viðkomandi yfirvöld um að svo væri. Veturinn
1959—1960 var mér veitt innganga í
kvikmyndaskólann í Lodz, með því fororði
reyndar að ég lærði málið nægilega vel til að
geta bjargað mér; það átti að gerast á þeim
fjórum mánuðum sem eftir lifðu af vetrinum.
Einhvern veginn hafðist það af, en þá bættust
við ýmiss konar undirbúningsverkefni og
inntökupróf í mörgum stigum. Inn átti að taka
fimmtán manns úr hundrað manna hópi, sem
svo aftur hafði verið valinn úr mun stærri hópi
umsækjenda. Prófin stóðu yfir í margar vikur og
voru í sannleikans nafni ein heiðarleg
púlsvinna. Eftir fyrsta veturinn var nemendum
uppálagt að vinna sjálfstætt að praktísku
verkefni í sumarfríinu. Þá var ég svo heppinn að
það kom að máli við mig Búlgari einn, samskóla
mér en lengra kominn í námi, — spurði hvort
við ættum ekki að plata skólann til að senda
okkur til íslands í kvikmyndaleiðangur. Við
þessu var orðið og hér gerðum við í sameiningu
tvær heimildamyndir sumarið 1960. Önnur
hefur talsvert kvikmyndasögulegt gildi að því
leyti að hún var fyrstacinemascopemyndin sem
gerð var á íslandi. Svo bærilega lukkaðist til að
hún hlaut Silfurdrekann á Kraká-hátíðinni
sumarið 1961.
— En námid sjálft — hvernig var því háttaö?
„Námið tók fjögur ár, og að þeim tíma liðnum
gat komið til greina að vera eitt ár í viðbót í því
skyni að vinna að svokölluðu diplómverkefni,
og gerði ég það. í skólanum var til þess ætlast
að nemendur ynnu sjálfstætt; á námstímanum
fékk ég að gera einar þrettán kvikmyndir —
sumar allt að því hálftíma langar, en flestar mun
skemmri. Auk þess tók ég þátt í allra handa
verkefnum með öðrum, þannig að í heildina
öðlaðist ég dágóða innsýn í ólíkustu þætti
kvikmyndagerðarinnar. Sjálfur var ég
innritaður í leikstjórnardeild, en mér gafst Iíka
færi á að starfa með þeim sem voru í kvik-
myndatökudeild: Útkoman var því eins konar
kombínasjón af leikstjóra og tökumanni, og
kom sér vitaskuld vel upp á síðari tíma.
Sá háttur var hafður á í kvikmyndagerð í
Póllandi að höfundum mynda var greitt fast
kaup; um var að ræða bónuskerfi og fólst í því
að myndir kvikmyndahöfunda voru dæmdar og
flokkaðar, og var kaupið þeim mun hærra sem
almennt gildi þeirra — svo sem listrænt gildi og
upplýsingagildi — var þyngra á metunum. Það
segir sig sjálft að þetta var einstæður hvati í
þessu sósjalíska landi, og ekki laust við að
kvikmynda- og leikhúsfólk væri í rauninni
forréttindastétt.
— Já, ég hefheyrt aö Polanski hafi verið með
þér þarna — adallega á sportbíl. . .
„Polanski var reyndar ekki alveg búinn með
skólann þegar ég var í Lodz, en hann var að
vinna að sjálfstæðu verkefni annars staðar. Árið
1959 hafði hann hlotið verðlaun á
kvikmyndahátíð í Belgíu, sem gerðu bæði hann
sjálfan heimsfrægan — og skólann. Polanski lét
ekki á sér standa, en keypti opinn sportbíl,
eldrauðan. Það var á honum stæll. Mér er
minnisstætt að hafa séð eina ökuferð hans þar
sem hann stýrði bílnum með tánum en lét
kvenmannsbelg skipta um gíra. Svona var nú
þetta, en ég get ekki sagst hafa kynnst honum
neitt, utan hvað ég lenti nokkrum sinnum af
tilviljun í partíi með honum ásamt
sameiginlegum kunningjum.
— Ekki hefur þú farið til Póllands afþví að þú
vœrir hœgrisinnaður úr hófi fram?
„Nei, skoðanir mínar hneigðust auðvitað
fremur í hina áttina, en ég hef aldrei haft mig
neitt í frammi í pólitík, þótt ég teldi mig
vinstrimann. En á þeim árum sem ég var í
Póllandi mátti heita að það væri eitur í beinum
almennings þar að vera að minnast á pólitík. Ég
get sagt þér eitt dæmi. Það var fag á
námsskránni sem hét marxísk-lenínísk
heimsspeki—ja, raunar miklu lengra nafni, en er
óþarfi að tíunda nákvæmlega hér. Þetta kenndi
maður að nafni Katz, prófessor af gyðingaætt-
um. í fyrsta tímanum segir hann: „Eruð þið ekki
fullorðið fólk og háskólagengið sem hefur
fengið smjörþefinn af því sem hér er að gerast?
Þið megið bara fara.“ Prófessornum var nú bent
á að þar væri staddur einn vesalingur frá Nató-
landi sem enga löggilta tilsögn hefði fengið í
marxisma. Karlinn lætur mig því sitja eftir og
segir: „Nú, kanntu ekkert í þessu? Setjum svo að
ég færi að troða í þig fræðunum — hvað gerirðu
þá nema rangsnúa þeim og færa á verri veg
þegar þú verður kominn aftur til þíns heima?"
Hann spyr mig síðan vítt og breitt um almenn
þekkingaratriði nokkra hríð, en segir að
endingu: „Þú stóðst prófið. Og vertu blessaður!"
— Þetta var öll mín pólitíska uppfræðsla á
þessum stað."
— Fleiri tslenskir kvikmyndagerðarmenn af
þinni kynslóð leituöu sér menntunaraustur fyrir
járntjald?
„Já, það var dálítill hópur fólks sem lagði leið
sína héðan til Austur-Evrópu — sennilega af
svipuðum ástæðum og ég fór þangað. Sjálfur
hafði ég áður leitað inngöngu í skólann í Austur-
Þýskalandi, þótt það dytti upp fyrir. í
Tékkóslóvakíu lærði Þorgeir Þorgeirsson. Til
Moskvu hélt aftur á móti Magnús heitinn
Jónsson, en hann skipti um deild og sneri sér að
gerð kvikmyndahandrita. Ingibjörg
Haraldsdóttir lærði líka í Moskvu og Haraldur
Friðriksson, fyrsti íslendingurinn sem lauk kvik-
myndaskólaprófi sem tökumaður. Ég var hins
vegar ekki aðeins fyrsti íslendingurinn, heldur
jafnframt fyrsti Vesturlandabúinn til að komast
í skólann í Póllandi. Eins og ég sagði áðan þá var
ég á pólskum styrk og fékk námslaun allan
tímann. Einu sinni, allmiklu síðar, var ég
staddur í Kaupmannahöfn og rakst þar á
gamlan prófessor minn sem hafði stungið af til
Vesturlanda. Við fórum á smákenderí saman og
sagði hann mér þá hvað ég hefði kostað pólska
ríkið — og það aðeins í kvikmyndum: Hundrað
og átján þúsund dollara! En karl huggaði mig
með því að segja mér að þeir hefðu fengið
nokkuð af peningunum aftur með því að selja
myndir sem ég hafði gert. Auðvitað voru ekki
allir jafndýrir þeim og ég, og líklega hafa þeir
talið það hafa ákveðið áróðursgildi að breiða út
pólska menningu.
Því er ekki að leyna að Póllandsdvölin var
mikið upplifelsi fyrir mig. Ég var þar í samtals
fimm ár á sex ára tímabili, en eitt árið vann ég
hér heima að gerð diplóm-myndar, sem var
lokaverkefnið. Á þessum tíma mátti
auðveldlega greina hversu kjör pólsks
almennings bötnuðu stöðugt frá ári til árs.
Þegar ég kom fyrst var húsnæðisneyðin stórt
vandamál, því að sjötíu prósent af byggingum í
Póllandi voru lögð í rúst í stríðinu. Ýmsar vörur
voru skammtaðar eða fengust alls ekki, og það
var hafður einn kjötlaus dagur í viku. En smám
saman tók að rétta úr kútnum, Pólverjar virðast
hafa offjárfest og lifað um efni fram — en eru
víst ekki einir þjóða um það.
Menningarlífið stóð í miklum blóma í
Póllandi, einkum framan af veru minni þar. Það
var óvenjulega mikið um tónleika og
leiksýningar, ekki aðeins í borgunum heldur
líka út um allar sveitir. Andrúmsloftið var létt,
en ekki fór hjá því að maður yrði var við
ritskoðun og ýmis önnur höft. Sem dæmi um
stemninguna á meðal kollega minna get ég
sagt frá því að eitt sinn komu í heimsókn í
skólann okkar rússneskir kvikmyndagerðar-
menn sem kenndir voru við „þíðuna" svoköll-
uðu; þar var fremstur í flokki Tarkowski og var
ákaft fagnað. Hins vegar var púuð niður mynd
eftir Alexandrof, fyrrum aðstoðarmann Eisen-
steins og þægan flokksdindil. í sama skipti var
einnig haldin málverkasýning, en í skólanum
voru þá allir settir í að mála, hvaða fag sem þeir
annars lögðu stund á. Þegar einn Rússinn, Gol-
omka að nafni og eins konar eftirlitsmaður
hópsins, sér málverkin — þau voru vægast sagt
ekki í einu og öllu samkvæmt þeim reglum sem
voru á dagskipuninni — þá tekur hann andköf,
verður bókstaflega dýróður og tekur að rífa
myndirnar af veggjunum. Þessi maður var send-
ur til Coventry, einsog Englendingar segja — á
hann var ekki framar yrt. Það var einkennandi
fyrir pólskan almenning að hann virtist ekki
leggjast í duftið fyrir Stór-Rússunum.
Síðasta árið mitt var ég farinn að finna
töluvert meira fyrir þvingunum en áður,
ástandið var sífellt að færast nær því sem kom
í ljós sextíu og átta. En ég reyni alltaf að halda
sambandi við Pólland, enda á ég þar dóttur sem
er að ljúka menntaskóla."
— Okkur hefur nú orðið skrafdrjúgt um
Póllandsdvöl þtna. En hvað tók við þegar henni
lauk?
„Skólinn var orðinn þekkt stofnun um þær
mundir sem ég var að klára hann; þeim sem
luku prófi þaðan bárust atvinnutilboð víðs
vegar að, einkum frá þróunarlöndunum. Til að
mynda bauðst mér að vinna í Nígeríu fyrir
ótrúlegt kaup ásamt alls konar fríðindum, og
einnig í Túnis við svipaðan kost. Þa sóttust
Sameinuðu þjóðirnar mjög eftir nemendum frá
skólanum til ýmissa verkefna á þeirra vegum,
ennfremur hafði ég spurnir af möguleikum í
Svíþjóð og Kanada. Til gamans má geta þess að
kunningi minn einn sem útskrifaðist um líkt
leyti og ég, Adam Hollánder, hefur gert það gott
í Amríku, leikstýrði meðal annars Midnight
Cowboy. Það var sumsé hægt að velja úr
djobbum og margir pólskir leikstjórar gátu
starfað bæði heima og erlendis. Þetta breyttist
náttúrlega síðar þegar herlögin gengu í gildi."
— Þú hefur afráðið að koma heim í
heiðardalinn?
„Árið 1966, um það leyti sem ég var að ljúka
náminu, var hringt út til mín og þess farið á leit
við mig að ég kæmi heim til starfa hjá íslenska
sjónvarpinu sem þá var verið að stofna.
Vitanlega hefði verið freistandi að starfa úti í
heimi, vinna sér inn pening og víkka
sjóndeildarhringinn. En ég var búinn að vera
alllengi í Póllandi og þar áður í
Kaupmannahöfn, og hafði alltaf ætlað mér að
fara heim fyrr eða síðar, þannig að ég þáði
boðið. Að vísu hafði maður á námsárunum leyft
sér þá fordild að þykja lítið til sjónvarps koma.
Á hinn bóginn var fyrsti tíminn hjá sjónvarpinu
afar skemmtilegur, þrátt fyrir margháttaða
erfiðleika á frumbýlingsárum stofnunarinnar.
Allt var í mótun og mér gafst tækifæri til að
starfa með — og einnig að kenna — mörgu góðu
fólki. Ég var forstöðumaður kvikmyndadeildar
og gat fengist við kvikmynda- og þáttagerð. En
með tímanum fór þetta að verða meiri
skrifstofuvinna og það féll mér ekki jafnvel. Ég
sagði því upp fastri stöðu hjá sjónvarpinu sjötíu
og eitt eða tvö. Þó hefur hagað svo til að ég hef
reyndar lengst af síðan verið viðloðandi
stofnunina sem málaliði. En ég er værukær
skorpumaður, eins og sagt er, og þykist vilja
ráða tíma mínum sjálfur. Annars fór margt fólk
af sjónvarpinu rétt eftir að ég hætti — fannst það
helsti bundið á vanaklafa. Mér finnst mikils
virði að geta valið og hafnað verkefnum og að
því leyti sit ég á góðri grein. Ég er tvöfaldur í
roðinu, starfa bæði sem stjórnandi þátta og sem
þýðandi. Svo að ég reyni að haga seglum eftir
vindi."
— Það var greinilega hagyrðingur sem fékkst
við að þýða Prúðuleikarana!
„Mér fannst gaman að þeim framan af, en til
lengdar gilti sama um þá og aðra eilífðarþætti:
Þeim hættir til að sækja í sama farið. Þetta var
sú þáttaröð sem lengst hefur gengið hjá
sjónvarpinu, ein fimm ár að ég held. Annars
erum við nokkur sem jafnan er haft samband
við ef eitthvað þarf að ríma í sjónvarpinu. En
þýðingarstörf eiga vel við mig.“
— Þú þýðir fyrir fleiri en sjónvarpið?
„Já, ég hef þýtt nokkrar bækur og leikrit og
þessa stundina er ég að þýða tvö leikhúsverk."
— Nú hafa þeir sem fóru til náms í
kvikmyndagerð á svipuðum tíma og þú eða þar
skömmu á eftir lítið komið nálægt sjónvarpinu.
Hvaða orsakir gætu legið til þess?
„Ég taldi mig að mörgu leyti heppinn að
komast að hjá sjónvarpinu á sínum tíma. En
jafnframt var það óneitanlega nokkurt
neyðarbrauð, því að þar er manni sjálfkrafa
þröngur stakkur sniðinn. Líklega hefur sumt af
því fólki sem var að læra kvikmyndagerð um
líkt leyti og ég haft meira bein í nefinu en ég og
því frekar getað ráðið ferðinni sjálft, eða þá að
það hefur hreinlega ekki verið komið heim frá
námi þegar sjónvarpið var stofnað og af
einhverjum ástæðum ekki orðið þar viðloðandi
— ef til vill ekkert ginnkeypt fyrir því. Það
starfslið sem sjónvarpið hafði á að skipa í
upphafi hafði fæst nokkra sérstaka menntun í
kvikmyndagerð aðra en þá sem fékkst á
undirbúningsnámskeiðum. En sjónvarpið
reyndist góður skóli fyrir þá sem unnu þar
eitthvað áfram. Kvikmyndagerð er breið
listgrein, það eru ekki endilega skólagengnir
menn sem ná árangri á sviði hennar. Þeir
óskólagengnu læra á annan hátt, mestu varðar
að öðlast praktíska reynslu. í pólska skólanum
var einmitt lagt mikið upp úr praktíkinni, öfugt
við marga aðra,sérstaklega í þá daga.“
— Nú virðist vera vaxandi áhugi á