Helgarpósturinn - 30.08.1984, Blaðsíða 19

HRINGBORÐIÐ
Þrengt að þrykktu máli
í
dag skrifar Siguröur A. Magnússon
I austantjaldslöndum og raunar
í alræðisríkjum um víða veröld
líta valdsmenn prentað mál svo
uggsömum augum, að lagðar eru
margvíslegar hömlur á útgáfu
bóka, blaða og tímarita, og toll-
verðir látnir gæta þess kostgæfi-
Iega að skaðvænar bókmenntir
berist ekki innfyrir landamærin
og ýfi ördeyðu þagnarvatnanna. I
lýðræðisríkjum þykja afturámóti
skoðanaskipti og upplýsingamiðl-
un svo veigamikill þáttur í mennt-
un hins almenna borgara og mót-
un heilbrigðra þjóðfélagshátta, að
þau hafa flest hver, nema Island,
kostað kapps um að veita opin-
berri umræðu sem allra ríflegast
svigrúm og fella úr gildi lög sem
þrengdu að frjálsum og opinská-
um skoðanaskiptum. Menningar-
og vísindastofnun Sameinuðu
þjóðanna (UNESCO) hefur einnig
mjög hvatt til þess að greidd verði
gata prentaðs máls til lesenda eftir
því sem föng eru á, svosem með
afnámi tolla og annarra opinberra
skatta á bækur og blöð, enda hafa
fjölmörg ríki aflagt þá ósvinnu að
skattleggja prentað mál.
Á íslandi gegnir allt öðru máli í
þessum efnum einsog ýmsum
fleiri. Hér eru í gildi löngu úrelt lög
sem heimila einstaklingum eða
hópum manna með ötulu fulltingi
dómstóla að ganga inilli bols og
höfuðs á skriffinnum sem með eft-
irtektarverðum eða nærgöngul-
um hætti hrófla við hinu rótgróna
valdakerfi og ginnheilögum kúm
þess. Dæmi um það eru VL-mál-
sóknirnar alræmdu fyrir áratug
og hið dæmalausa Spegilsmál á
liðnum vetri. Og nú hefur einn
helsti gæðingur og formælandi
kerfisins, VL-garpurinn Þór Vil-
hjálmsson, forseti Hæstaréttar,
kveðið uppúr með það á erlend-
um vettvangi, að skerða beri tján-
ingarfrelsi íslenskra blaðamanna
ogveifayfir þeim málshöfðunumí
tíma og ótíma. Mér var reyndar
löngu ljóst, að íhaldsöflin á Islandi
hefðu jafnan verið höll undir
sovéskan þankagang og stjórnar-
hætti, en átti satt að segja ekki von
á svo purkunarlausri afhjúpun
innrætisins utan landsteinanna.
Að minnstakosti var annað uppá
teningnum þegar ég leyfði mér að
fjalla um málsóknir VL-manna á
hendur íslenskum rithöfundum á
ársfundi Norræna rithöfundaráðs-
ins haustið 1975. Þá fékk Morgun-
blaðið eitt af. sínum tíðu móður-
sýkisköstum, kvaddi til hóp leigu-
penna og lét þá lýsa yfir í sam-
radda kór, að málsóknirnar væru
íslenskt innanríkismál og kæmu
erlendum rithöfundum ekki hót
við. Það var reyndar á sama tíma
og Mogginn bölsótaðist útí vald-
hafa austantjaldslanda fyrir of-
sóknir á hendur rithöfundum, og
þótti mörgum umhugsunarverður
sá orwellski tvískinnungur sem
fram kom í þeim málflutningi. Hitt
mátti marka af bægslagangi
Moggans og leigupenna hans, að
þeir vildu fyrir hvern mun koma í
veg fyrir að uppskátt yrði erlendis
um þann formyrkvaða sovéska
hugsunarhátt sem ríkir í herbúð-
um hérlendra íhaldsmanna. En nú
hefur Þór Vilhjálmsson semsé rof-
ið þagnarmúrinn, og aldrei þessu
vant heyrist ekki æmt úr þeim
herbúðum!
Á íslandi leggur ríkið 23% sölu-
skatt á bækur og hefur að sjálf-
sögðu gert bókaútgáfu í landinu
ákaflega erfitt fyrir, en slík skatt-
lagning gengur sem fyrr segir í
berhögg við tilmæli og samþykkt-
ir UNEiSCO. Nú hefur það enn
gerst að mannvitsbrekkan á stóli
fjármálaráðherra fékk sovéska
vitrun og afréð að láta koma til
framkvæmda lagagrein sem lengi
hafði verið óvirk, semsé að leggja
söluskatt á bækur sem keyptar
eru til landsins á vegum stofnana
og einstaklinga, og raunar líka
gjafabækur. Með því úrræði sló
ráðherrann tvær flugur í eiþu
höggi: fékk einhverja smáaura í
ríkiskassann, sem hann hefur ver-
ið svo kappsamur við að tæma
með tollaívilnunum til ættmenna
sinna og kauphækkunum til vild-
arvina á ríkisjötunni, og dró í ann-
an stað mjög úr bókaflæði til
landsins með afleiðingum sem
erfitt er að sjá fyrir endann á. Toll-
afgreiðslumenn í pósthúsum eru
vitaskuld æfir yfir þessu aukna
vinnuálagi, sem útheimtir
óhemjulega pappírsvinnu, enda
tekur afgreiðsla einnar bókar frá
útlöndum allt uppí klukkutíma. Sú
var að minnstakosti reynsla mín
þegar ég var kvaddur til að sækja
gjafabók í tollinn sem síðan var
send aftur til föðurhúsanna. Af-
greiðslan í tollinum og allt
pappírsflóðið kringum þessa einu
bók minnti mig á ekkert fremur
en aðfarir tollvarða á landamær-
um austantjaldsríkja, enda er til-
gangurinn strangt tekið sá sami:
færri bækur til landsins og þaraf-
leiðandi færri frjóar og viðsjálar
hugmyndir, minni almenn upplýs-
ing og þarafleiðandi handhægara
að hafa hemil á þegnunum.
Geta má nærri hvernig þessi síð-
asta tiltekt fjármálaráðherra kem-
ur við bókasöfn í landinu sem öll
eru í fjársvelti og rísa fæst undir
nafni. Talsmaður bókasafns Nor-
ræna hússins, sem sennilega hefur
mest fjárráð allra safna hérlendis
(að því bandaríska undanskildu),
ber sig að vonum aumlega yfir
tíðindunum og telur að talsvert
muni sneyðast um bókakaup til
safnsins vegna hinnar nýju skatt-
heimtu. Að því er vitanlega mikill
skaði, þareð þetta safn hefur verið
eini nothæfi gluggi okkar til sam-
tíðarbókmennta á Norðurlönd-
um.
Hitt er ekki síður uggvænlegt að
Landsbókasafnið og önnur þau
söfn, sem af veikum burðum íeit-
ast við að hafa einhverjar erlend-
ar bækur í hillum sínum, munu
neyðast til að skera af þeim sára-
litlu fjármunum sem þau hafa til
bókakaupa erlendis — og vísast
verða þau líka að greiða fullan
söluskatt af bókagjöfum, ef marka
má yfirlýsingar ráðamanna.
Og er þá komið að alvarlegu
máli sem mun ekki almennt vera
á vitorði bókaþjóðarinnar marg-
rómuðu. Þau tvö höfuðsöfn sem
mynda uppistöðuna í opinberum
bókakosti landsmanna, Lands-
bókasafn og Háskólabókasafn,
eru svo fátæklega búin að erlend-
um bókum, að hér á landi mun
vera nánast ógerningur að stunda
alvarleg fræði- eða vísindastörf í
nokkurri grein annarri en íslensk-
um fræðum. Að ekki sé minnst á
helstu öndvegisrit fagurbók-
mennta þessarar aldar á frummál-
um. Þar blasir við sú víðáttumikla
sovéska eyðimörk sem virðist
vera valdsmönnum í öllum lönd-
um hjartfólgnust.
Nú væri kannski fátt við þessu
að segja ef við værum örsnauðir
og létum okkur lynda að vera
menningarleg hjálenda annarra
þjóða og voldúgri. Það viljum við
samt aldeilis ekki vera, enda gefur
alþingi landsmönnum heila þjóð-
arbókhlöðu í stórafmælisgjöf til að
sanna umheiminum að bókin sé
enn sem fyrr hið sanna aðal ís-
lendinga. Það merka mannvirki
er að vísu búið að vera í smíðum
heilan áratug og flest á huldu um
hvenær það kemst í gagnið. En
þjóðarbókhlaða skal það heita. Og
hvað skyldi hún svo eiga að hýsa?
Vitanlega þann sundurleita og
handahófsvalda bókakost sem
höfuðsöfnin tvö eiga í fórum sín-
um. En þá vantar ansi mikið á að
þjóðarbókhlaðan rísi undir nafni,
því réttnefnt þjóðbókasafn á ekki
einungis að vera geymsla þeirra
bóka sem komið hafa út í landinu
ásamt einhverjum reytingi af er-
lendum bókum, heldur á það að
vera vel birgur vinnustaður þar-
sem þrotlaust er unnið með þann
innlenda og erlenda bókakost
'sem fyrir hendi er og hann látinn
bera sýnilegan ávöxt í samtíman-
um. Til að svo megi verða er ekki
síst þörf á víðtæku og vel völdu
safni heimsbókmennta á frum-
málum.
Mér varð örbirgð íslensku bóka-
safnanna fyrst óþyrmilega ljós fyr-
ir fáeinum árum þegar ég dvaldist
um nokkurra mánaða skeið í litl-
um háskólabæ í Bandaríkjunum,
Iowa City (íbúar 40—50.000, þaraf
helmingur háskólastúdentar). í
þeim fámenna bæ var háskóla-
bókasafn sem að bókakosti var
minnst helmingi stærra en tvö
höfuðbókasöfn okkar samanlögð,
og skipulag allt, skrásetning og
þjónusta með þeim hætti að mað-
ur stóð nánast höggdofa eftir
reynsluna heima á Fróni.
Nú mun það að vísu ganga
kraftaverki næst og er kannski
brot á náttúrulögmálinu, að gamla
safnahúsið við Hverfisgötu, sem
reist var af meiri stórhug en aðrar
byggingar hérlendis miðað við
efnahag þjóðarinnar við upphaf
heimastjórnar, skuli ekki vera
sokkið ofaní klöppina með öllum
þeim bókastöflum sem þar fylla
hvern krók og kima, kjallara jafnt
sem háaloft, á ekki stærri fleti,
megnið af þeim óskipulagt og
óskrásett. Fráleitt er það nema að
litlu leyti sök safnvarða að þannig
skuli vera í pottinn búið. Þar bera
ráðamenn og þá fyrst og fremst
fjárveitingavaldið langþyngsta
sök. Þó er ekki fyrir það að synja
að mann undrar að ekki skuli enn
vera búið að ganga frá skrá yfir
greinar í dagblöðum sem Þórhall-
ur Þorgilsson vann að af mikilli
elju meðan hans naut við. Og
spjaidskráin yfir rit íslenskra höf-
unda er með þvílíkum gloppum
að teljast verður til endema í
virðulegu þjóðarbókasafni.
Ég er ekki einn um að finnast ég
vera kominn í bókagrafreit í hvert
sinn sem ég legg leið mína á
Landsbókasafnið. Þar innandyra
ríkir einhver annarlegur líkhús-
andi. Ósjaldan hefur þeirri ókristi-
legu hugsun flökrað að mér, að
ýmsir þeir sem þar hafa valist til
þjónustustarfa hafi ímugust á bók-
um eða í öllu falli megna andúð
á mönnum sem sækja í bækur og
vilja hagnýta þær í salarkynnum
safnsins. Það er varla einleikið
hvernig allri afgreiðslu er háttað,
tregðunni, seinaganginum og ön-
uglyndinu. Ég hef hvergi annar-
staðar þarsem ég hef komið í opin-
ber bókasöfn átt áþekku viðmóti
að mæta.
Margt af þessu kann að stafa af
afarkröppum kjörum safnsins og
fullkomlega óviðunandi aðstöðu
til athafna, enda mun engin menn-
ingarþjóð á byggðu bóli eiga öllu
snautlegra þjóðbókasafn. En það
getur samt varla verið nema part-
ur af skýringunni. Hinn parturinn
hlýtur að vera sá, að starfsmönn-
um hérlendra safna hætti til að líta
á þau sem geymslur einvörðungu,
en ekki vettvang lifandi starfs,
upplifunar, hugljómunar, lífs-
ánægju, í einu orði menningar-
uppsprettu.
Innra ásigkomulag ýmissa opin-
berra safna í höfuðstaðnum ann-
arra en bókasafna er kafli útaf fyr-
ir sig og hnýsilegt til umþenking-
ar, og verður kannski síðarmeir
efni í hringborðsvangaveltur.
Fyrir mörgum hafa
tnggingíunál
verið sem erfið krossgáta
Viðhöfiimhinsvegar leyst hana meðeinuorði
Með því að sameina í eina vátryggingu ýmsa áhættu-
þætti í iðnaði, sem áður hafa verið sértryggðir, er hægt
að auka vátryggingarvernd verulega.
Tryggingaráðgjafar okkar aðstoða þig við áhættumat,
svo verðmæti þín séu örugglega tryggð á raunvirði.
Samningur þinn og félagsins um Iðnaðartryggingu
byggist á vátryggingaþörf þinni, raunréttu áhættumati
og hagstæðum iðgjöldum.
Samsett trygging er hagstæð trygging
Iðnaðar
ÍiBRunnBór
iSEgr 'AF ÖRYGGISÁSTÆEHJM_
BRUNABÓTAFÉLAG iSLANDS
Laugavegur 103 106 RcykjavlK Slmi 26055
HELGARPÓSTURINN 27