Helgarpósturinn - 03.03.1988, Side 15

I SENDIRAÐSTOKU
Það vœri synd að segja að þeir hefðu hoppað hœð sína
afgleði þegar við báðum þá að rifja upp daginn sem þeir
lögðu undir sig sendiráð Islands í Stokkhólmi. Það var
árið 1970ogallt önnur hugmyndafrœðiígangiþá en ná,
eins og þeir benda á viðmælendur okkar Björn Arnórs-
son, hagfrœðingur BSRB, og Ásgeir Daníelsson, hag-
fræðingur hjá Þjóöhagsstofnun.
EFTIR ÖNNU KRISTINE MAGNÚSDÓTTUR
Á þeim tíma höfðu íslenskir og
sænskir fjölmiðlar nóg til að skrifa
um. Forsíður dagblaðanna voru
þaktar daginn eftir sendiráðstök-
una, 20. apríl 1970. Flennistórar fyr-
irsagnir blöstu við: Taka sendiráös-
ins upphaf sósíalistískrar byltingar!
sagði Tíminn. 11 íslenskir stúdentar
tóku ísl. sendirádid íStokkhólmi var
fyrirsögn Þjóduiljans á forsíðu. Á
þeim tíma var Morgunbladid ein-
göngu með erlendar fréttir á for-
síðunni líkt og nú en á baksíðunni
stóð breiðu letri: 11 stúdentar ráöast
inn í sendiráöiö í Stokkhólmi og í
undirfyrirsögn gaf að líta: Sósíölsk
bylting lausn vandamálanna á ís-
landi — segir í yfirlýsingu þeirra.
Það kom fljótt í ljós í viðtali við þá
Björn Arnórsson og Asgeir Daníels-
son, að þeim þótti fjölmiðlar gera of
mikið „drama" úr þessari sendiráðs-
töku. Segja þeir blöðin ekki hafi far-
ið með rétt mál og fréttir af brottvís-
un starfsmanna sendiráðsins hafi
verið stórlega ýktar. Þannig sagði í
Morgunblaðinu: ,,Hópur ellefu ís-
lenzkra stúdenta réöst í gœrmorgun
inn í sendiráö fslands í Stokkhólmi,
hrakti sendiráösfólkiö út meö of-
beldi og settist þar aö. Drógu þeir
rauöan fána aö húni og hengdu
rauöa fána út um gluggana." Síðar í
greininni segir: ,,Sendiráösfulltrú-
inn, Hannes Hafstein, neitaöi aö
fara úr sendiráöinu og beittu stúd-
entarnir þá ofbeldi og drógu hann
út." Grein Morgunblaðsins heldur
áfram inni í blaðinu. Þar segist
sendiráðsfulltrúanum, Hannesi Haf-
stein, m.a. svo frá: „Égtjáöiþeim aö
ég fœri ekki út úr sendiráöinu. Þeir
yröu aö beita ualdi til þess. Þeir
kváöu þaö í lagi og þá komu þeir
stœöilegustu og tóku undir hand-
leggina á mér og drógu mig út. Eg
reyndi ekki aö ueita blóöuga and-
spyrnu, þuí ég sá aö þaö uar til-
gangslaust. Þeir lofuöu aö haga sér
sómasamlega þarna á staönum og
skemma ekki neitt. Þeir stóöu uiö
þaö aö ööru leyti en þuí, aö þeir
eyöilögöu lásinn í útidyrunum, suo
ekki yröi unnt aö komast inn til
þeirra. Eitthuaö rótuöu þeir til í
skjölum sendiráösins, en ég get ekki
uiö fyrstu sýn séö aö nokkuö hafi
horfiö."
TÖLDUM ÁHRIFAMEST
AÐ YFIRTAKA
SENDIRÁÐIÐ
Eftir þessum lýsingum að dæma
hafa þeir verið nokkuð róttækir,
stúdentarnir sem í apríl fyrir 18 ár-
um hertóku sendiráð íslands í
Stokkhólmi. En hver var tilgangur-
inn með yfirtökunni?
,,Málið var í stórum dráttum það,
að okkur bárust þær fregnir að SÍNE
(Samband íslenskra námsmanna
erlendis) hefði ráðgert setuverkfall
eða einhvers konar aðgerðir við öll
íslensk sendiráð erlendis til að mót-
mæla lágum námslánum," sagði
Björn Arnórsson, einn ellefumenn-
inganna. ,,Þá voru það einhverjir
snillingar í Uppsölum og Gautaborg
sem uppgötvuðu að slíkt myndi
engin áhrif hafa. Við vorum nátt-
úrulega miklir hugsjónamenn á
þessum’árum — eins og við væntan-
lega erum allir ennþá — og við fund-
um út að það væri töluvert meira að
í heiminum en það hvað námslán
væru lág. Við vorum meðal annars
að hugsa um laun verkamanna
heima á íslandi, Nató og sitthvað
fleira, sem við töldum meira máli
skipta. Númer tvö, þá þóttumst við
sjá það fyrir, að það myndi engin
áhrif hafa þótt íslendingar tylltu sér
í sendiráðum sínum og þess vegna
talið áhrifameira að yfirtaka sendi-
ráðið."
,,Já, það er rétt hjá Birni, við vild-
um beina athyglinni að fleiru en
námslánunum," segir Ásgeir Daní-
elsson, sem einnig var í hópi stúd-
entanna. „Sendiráðstakan vakti gíf-
urlega athygli, því er ekki hægt að
neita, en ég held nú að menn hafi
aldrei talið að þær hugsjónir okkar,
sem við vildum þarna leggja áherslu
á, hafi náðst fram."
ÁÆTLUNIN GERÐ í
GAUTABORG
Ásgeir segir að aðaláætlunin hafi
verið gerð í Gautaborg, en hann og
Björn voru við nám í Uppsölum:
„Námsmenn í Gautaborg höfðu
samband við okkur í Uppsölum og
gáfu okkur kost á að taka þátt í þess-
um aðgerðum. Við slógumst í hóp-
inn en þessar aðgerðir höfðu ekki
langan aðdraganda fyrir okkur. Ég
vissi í raun aldrei hversu langur að-
dragandinn hafði verið hjá þeim í
Gautaborg og í rauninni tóku þeir
okkur bara upp í á leiðinni til Stokk-
hólms. Það hvíldi mikil leynd yfir
þessari aðgerð!"
Björn segir sendiráðstökuna hafa
verið vandlega ráðgerða: „Við vökt-
um til dæmis heila nótt áður en við
fórum inn í sendiráðið, höfðum sam-
band við lögfræðing til að fá upplýs-
ingar um hvað við máttum gera og
hvað ekki. Það speglast kannski
best í blaðaviðtali sem haft var við
yfirmann lögreglunnar í Stokk-
hólmi hvað við vorum „prúðir".
Hann tekur það mjög skýrt fram að
„þetta hafi verið séntilmenn". Við
vorum líka einstaklega kurteist
fólk!"
NÚ YRÐU MENN
SKOTNIR
UMYRÐALAUST!
Þeir voru ellefu sem gengu inn í
sendiráðið, en fleiri tóku þátt í
þessu, þótt Björn og Ásgeir gefi ekki
upp hversu margir. „Þetta var svo
vel undirbúið að ákveðnir menn
gengu inn og út úr sendiráðinu áður
en að okkur kom. Það var gert til
þess að athuga hvort nokkur utan-
aðkomandi væri inni í sendiráðinu,
því við vildum umfram allt komast
hjá að beita ofbeldi og forðast vand-
ræði og vesen. — Þetta hljómar auð-
vitað afkáranlega í dag!“ segir Björn
hlæjandi. „Núna yrðu menn skotnir
áður en þeir næðu að svara hver til-
gangurinn væri með því að yfirtaka
sendiráð! En við vorum brautryðj-
endur í sendiráðstökum!"
Hann getur þess að í sömu götu
og íslenska sendiráðið var staðsett
við hafi einnig verið arabískt sendi-
ráð: „Fyrstu fréttir sem bárust í út-
varpi af þessari sendiráðstöku hljóð-
uðu upp á að sendiráð Israels hefði
verið tekið. Sendiráðsmenn sem
voru i nærliggjandi sendiráðum
komu út á svalir og hlógu mikið að
okkur."
Það var engin tilviljun hversu
fljótt fregnir af sendiráðstökunni
bárust fjölmiðlum í Svíþjóð og á Is-
landi. Rauði fáninn, sem stúdent-
arnir drógu við hún og sagt er frá í
Morgunblaðsgreininni, var merki til
annarra stúdenta um að hringja í
pressuna: „Aðrir sem voru með
okkur í þessum aðgerðum stóðu við
símaklefa, og um leið og búið var að
draga fánann upp hringdu þeir í
pressuna. Rauði fáninn var merkið!
Hins vegar var logið grimmt upp á
okkur í íslensku pressunni. Þar var
meðal annars sagt að við hefðum
tætt niður íslenska fánann og sett
upp rauða dulu. Það var ekki einu
sinni íslenskur fáni við hún þennan
dag við sendiráðið."
ALLT TAL UM BLÓÐSÚT-
HELLINGAR ÚR LAUSU
LOFTI GRIPIÐ
Ásgeiri Daníelssyni eru einna
minnisstæðastar lýsingar sendiráðs-
ritarans, Hannesar Hafstein, í blöð-
um daginn eftir sendiráðstökuna:
„Þær voru mjög dramatískar," segir
Ásgeir. „Mun dramatískari en okkur
fannst tilefni til. Allt tal um blóðsút-
hellingar var úr lausu lofti gripið, en
mig minnir að hann hafi sagt eitt-
hvað á þá leið að hann hafi forðað
blóðsúthellingum með stillingu
sinni!"
„Já, ég man að það kom í minn
hlut að ganga til skrifstofustúlkunn-
ar og segja henni að hún mætti eiga
frí," sagði Björn. „Sendiráðsritarinn
neitaði hins vegar að ganga út sjálf-
viljugur og heimtaði að hann yrði
borinn út með handafli. Það gengu
menn við hlið hans á leiðinni út og
héldu um hendur hans. Það var nú
allt ofbeldið!"
„MISNOTUÐUM SÍMA
ISLENSKA RÍKISINS"
Þeir leggja báðir á það áherslu að
aldrei hafi staðið til að beita ofbeldi
eða taka starfsmenn sendiráðsins
sem gísla: „Við vorum og erum frið-
semdarmenn. Þetta var aldrei
spurning um neitt annað en að ná
eyrum fjölmiðla. Við skemmdum
ekkert í sendiráðinu nema hvað við
settum eldspýtu inn í smekklásinn
og brutum hana svo enginn kæmist
inn. Að visu misnotuðum við svo
síma íslenska ríkisins, því við
hringdum í sænska og íslenska fjöl-
miðla. Það var það eina sem is-
lenska ríkinu hlaust kostnaður af.“
Eftir að sendiráðsstarfsmönnun-
um hafði verið vísað út settust stúd-
entarnir niður, „með hendur í skauti
og biðum", segir Björn. „Það gerðist
ekki mikið nema hvað haft var sam-
band við okkur, meðal annars frá
lögreglunni, bæði simleiðis og í
gegnum dyrnar. Þeir spurðu okkur
hvað myndi gerast og sögðust verða
að brjótast inn. Við sögöum það
guðvelkomið. Þegar þeir komu inn
buðumst við til að ganga út úr sendi-
ráðinu og þá var farið með okkur í
yfirheyrslu hjá lögreglunni. Einn
okkar bar nafnið Gústaf Adolf og
hann lenti i lengstu yfirheyrslunni!
Lögreglan trúði því nefnilega ekki
að hann héti þessu nafni og hélt að
hann væri að gera grín að sænsku
konungsfjölskyldunni!"
NAFNABIRTINGIN VAR
TÍMANNA TÁKN
En það var ekki aðeins sagt ítar-
lega frá sendiráðstökunni í blöðum.
Nöfn og fæðingardagar ellefumenn-
inganna voru birt á prenti: „Já, það
var tímanna tákn að nöfn okkar
voru birt á forsíðu Þjóðviljans og
Morgunblaðið birti bæði nöfn og
fæðingardaga okkar. Slíkar nafn-
birtingar þekktust ekki á þessum
tíma, og þekkjast reyndar ekki enn,
nema þegar um dæmda óbótamenn
er að ræða."
Hvort þessi nafnabirting hafi á
einhvern hátt eyðilagt fyrir þeim
nám eða störf síðar svarar Björn:
„Nei, ekki nema síður væri í minu
tilviki. Ég held meira að segja að ég
hafi fengið vinnu út á sendiráðs-
tökuna! Það var auglýst laust starf
hjá Starfsmannafélagi ríkisstofnana
og þegar umsókn mín var tekin fyrir
á stjórnarfundi er mér sagt að for-
maður félagsins hafi sagt: „And-
skotinn hafi það! Ef drengurinn hef-
ur haft burði í sér til að taka sendi-
ráð hlýtur hann að geta unnið!" —
og ég fékk starfiö." — Björn segir þó
að sér sé kunnugt um að haft hafi
verið samband við skólastjóra eins
ellefumenninganna í þeim tilgangi
einum að eyðileggja fyrir honum
frekara nám.
Að mati Ásgeirs hefði þessi nafn-
birting getað skemmt fyrir þeim
stuttu á eftir, „og sjálfsagt hefur
nafnalistin verið birtur í þeim til-
gangi einum að vara fólk við
ákveðnum einstaklingum. Það liðu
síðan mörg ár þar til ég kom heim
frá námi og fór að leita mér að at-
vinnu, þannig að þetta var gleymt.
Þó aðstæður hér á Islandi séu auð-
vitað ekki í likingu við það sem tíðk-
ast til dæmis í Þýskalandi og víðar,
þá er það náttúrulega ekkert vafa-
mál að menn hafa ákveðinn fyrir-
vara varðandi fólk í ákveðnum
skoðanahópum".
ÍHALDIÐ FULLYRTI AÐ
VIÐ HEFÐUM EYÐILAGT
NÁMSLÁNIN
Þeir segjast aðallega hafa fengið
viðbrögð frá félögum sínum í SÍNE
og í framhaldi af sendiráðstökunni
hafi verið haldnar mótmælastöður
við sendiráðin í Osló og Kaup-
mannahöfn og gangaseta verið i
menntamálaráðuneytinu: „Þing-
menn stóðu upp og töluðu um að
það ætti að taka námslánin af svona
fólki. íhaldið fullyrti að við hefðum
eyðilagt allt sem héti námslán um
alla framtíð, en staðreyndin er hins
vegar sú að námslán hafa aldrei
hækkað eins mikið og þau gerðu
haustið á eftir. Ein af helstu ástæð-
unum fyrir því að við fórum út í
sendiráðstökuna hafði verið sú, að
við vildum ekki að athyglin beindist
eingöngu að námslánunum, en
reyndin varð hins vegar sú að allt
annað féll í skuggann. Sú staðreynd
að námslánin skyldu hækka eyði-
lagði auðvitað fyrir þeim sem vildu
okkur feig, i óbókstaflegri merk-
ingu."
Hvort þeir hafi verið ánægðir
með þá niðurstöðu mála svarar
Björn eftir nokkra umhugsun: „Nei,
við vorum ekki ánægð. Ég held —
og nú er ég bara að velta vöngum og
tala um það sem ég held, — að við
höfum öll haldið að hægt væri að
tengja námsmannabaráttuna miklu
meira kjaramálum almennt og her-
stöðvum. Á þessum tíma var
Víetnam-stríðið ofarlega á baugi og
okkur fannst fánýtt að berjast bara
fyrir betri námslánum. Við settum
ekki námslánin á oddinn. Við héld-
um, eða vonuðumst að minnsta
kosti til þess, að hægt væri að vekja
athygli á allt öðrum hlutum en raun
bar vitni, og árangurinn — ef ein-
hver varð — snerist að mestu um
það sem við kannski síst vildum."
SVONA RÓTTÆKNI-
BYLGJA EKKI TIL
STAÐAR NÚNA
Ásgeir bendir á að í rauninni sé
erfitt að skrifa um þetta mál núna:
„Þetta átti sér stað á ákveðnum
tíma, þegar málin litu allt öðruvísi
út, bæði miðað við tímann og þær
hugmyndir sem menn hrifust með á
þessum tíma. Óneitanlega virkar
þetta öðruvísi í dag, bæði fyrir
mann sjálfan og náttúrulega enn
meira fyrir þá, sem myndu ekki hafa
fyrir því að setja sig inn í þessa tíma
sem þá gengu yfir. Það er kannski
helsta ástæða þess að maður er ekki
að taka þetta mál til umræðu nú til
dags. Sú róttæknibylgja sem gekk
yfir á þessum tíma er auðvitað ekki
til staðar í dag og það hvort menn
væru að gera rétt eða rangt, ef til
svona sendiráðstöku kæmi núna,
væri allt annar handleggur. Það, af
hverju menn voru að þessu, er
nokkuð sem tilheyrir einmitt þeim
tíma þegar þetta átti sér stað og
þeirri hugmyndabylgju sem gekk
yfir. Slíkt er ekki fyrir hendi í dag."
HELGARPÓSTURINN 15