Helgarpósturinn - 03.03.1988, Page 23

Mikið hefur verið skrifað um til-
gang gagnrýni, hverjum hún sé ætl-
uð og hversu marktæk hún skuli
vera. Er bókmenntagagnrýni til
dæmis fyrst og fremst ætluð al-
mennum lesanda eða er hún jafnvel
lexía og umsögn 'fyrir rithöfundinn
eða leikarann? Er gagnrýni einung-
is skoðun þess sem skrifar eða
fræðileg úttekt sem krefst þess að
vera tekið sem slíkri? Orðið felur
það í sér að rýnt sé til gagns, en fyrir
hvern er rýnt og af hverju? Um þetta
ríkir fullkomin óvissa og hefur
sennilega alltaf gert.
Franski strúktúralistinn Roland
Barthes, sendi frá sér bók fyrir
fimmtán árum sem hann kallaði
Godsagnir (Mythologies). Þar er að
finna athygliverðar greinar um
gagnrýni, en hana kallar Barthes
ýmist blinda og mállausa eða
,,hvorki né“. Það er óvissan um til-
gang gagnrýni og fyrir hvern hún
er, sem ver hana og réttlætir sam-
kvæmt Barthes og gildir þá einu
hversu slæm sem hún er. Gagnrýn-
endur skrifa það sem þeim sýnist,
eða segja ekki neitt í mörgum orð-
um vegna þess að enginn getur bent
og sagt hvernig frekar ætti að gera.
Sérhver gagnrýnandi smíðar eigin
formúlu sem fyrir óvissuna verður
hafin yfir gagnrýni. Sömu hugsun
lýsir Einar Már Guðmundsson í nýj-
asta hefti tímarits Máls og menn-
ingar þegar hann vitnar í gamla
bókmenntaða konu sem sagði: Þó
það sé erfitt að muna stundinni
lengur hvað gagnrýnendur skrifa
kann maður þá samt utanbókar. Það
er einkum tvennt, segir Barthes,
sem gagnrýnendur hafa í hávegum
sér til verndar. Listirnar umlykur
ósegjanleiki og gagn-rýni sem slík
er því ómarktæk. Það er ekkert um
list að segja. Hitt er að fólk sé al-
mennt of illa að sér til að skilja list-
ina og þá heimspeki og hugmynda-
fræði sem í henni felst. Flestir gagn-
rýnendur viðurkenna fúslega að
þeir séu þar engin undantekning og
skrif þeirra því oft taktlaust fálm út
í móðuna meira eftir tilfinningu.
Það er ekki af lítillæti sem gagnrýn-
endur viðurkenna vanmátt sinn til
að kryfja, heldur sjálfum sér til
verndar, fyrirvari á því að orð þeirra
séu tekin of trúanleg. Þarna er hins
vegar verið að lýsa vanmætti
manna að skilja hver annan, og
sjálfa sig. Samt er haldið á að skrifa
og enginn listelskur vill án gagnrýni
vera. Þar kemur til löngun manna til
að skilja og útskýra umheiminn. Að
heimurinn sé óskiljanlegur og
óskýranlegur er nokkuð sem ekki
má heyrast.
„ALMENN SKYNSEMI"
Barthes segir hins vegar gervilít-
illæti gagnrýnenda og vangaveltur
um hlutverk og tilgangsleysi gagn-
rýni vera hættulegt. Að þykjast vera
fáfræðingur er gagnrýnendum leið
til að vinna almenning á sitt band
um leið og þeir firra sig ábyrgð.
Barthes lýsir þessu með orðum
Madarne Verdurin: Eg, sem hef það
að atvinnu að vera skarpgáfuð, skil
ekkert. Þú skilur auðvitað ekkert
heldur, því hlýtur þú að vera jafn
skarpgáfuð og ég. í þessu feist sú
Á meðan Vladimir og Estragon bída komu Godots
drepa þeir tímann meðal annars með því að uppnefna
hvor annan og móðga. Grófasta skammaryrðið sem
Estragon getur hugsað sér er ,,krítíker“ og Vladimir á
ekkert svar.
banvæna fullyrðing að skoðanir á
list séu einskis virði stjórnist þær
ekki af tilfinningu og ..almennri
skynsemi". Með þessu er heimspeki-
legri og hugmyndafræðilegri þekk-
ing á list því hafnað og hún merkt
hinu illa. En jafnframt dregur þessi
útþynning listrænnar umfjöllunar
niður í listamönnunum sem um er
fjallað og þá um leið niður í listinni
sjálfri. Að sögn Barthes er þessi af-
staða gagnrýnenda til listar og
menningar lík afstöðu hryðjuverka-
mannsins til samfélagsins. Að auki
hlýtur gagnrýnandi, sem viður-
kennir að hann skilji ekki viðfangs-
efnið, að vera bæði blindur og
heyrnarlaus.
Listin er byggð á hugmyndafræði-
legum grunni og ef gagnrýnandi
hafnar bæði hugmyndafræði og
heimspeki fyrir tilfinningu sína og
„almenna skynsemi", því fæst hann
þá við gagn-rýni? Hlutverk gagn-
rýnenda er að rýna til gagns, skýra
og lýsa, ekki fleyta kerlingar á yfir-
borði hlutanna. Gagnrýnandi getur
dæmt heimspeki út frá tilfinningu
og „ almennri skynsemi" en alls
ekki skilið hana. Heimspekin skilur
hins vegar tilfinninguna og ,,al-
menna skynsemi" mætavei. Gagn-
rýnandi, segir Barthes, sem hafnar
heimspeki og hugmyndafræðilegri
þekkingu fyrir tilfinningu opinberar
blindni sína og um leið fordóma: Ég
skil ekki, þess vegna eruð þið fífl.
KLÆKIR OG BRÖGÐ
Tossabanclalagið kallar Einar Már
ritdómarasamkunduna í nýjasta
hefti TMM og ræðst þar meðal ann-
ars gegn almætti „mér finnst“klisj-
unnar í íslenskum ritdómum. Þar er
á ferðinni hin sama tilfinning og „al-
menna skynsemi" sem Roland
Barthes lítur svo miklu hornauga.
Einar Már gengur hins vegar lengra.
Hann segir ritdóm ekki geta verið
annað en vitnisburð um sjálfan sig,
þegar fram líða stundir. Þannig þurfi
rithöfundar ekki að taka mark á
gagnrýni fremur en þeir kjósa sjálf-
ir. Öðru máli gegnir um almenna
lesendur. „Mér finnst" segir Einar,
er gott og gilt gildismat þegar þeir
eru annars vegar, en gagnrýnand-
inn er í erfiðari aðstöðu. Hann ætl-
ast til að aðrir taki orð hans trúan-
leg. Og ef lesandi á að trúa því sem
sannleik þegar gagnrýnandi segir
„mér finnst", þarf hann að beita
brögðum og koma sér upp klækja-
safni. En klækir vilja breytast í klisj-
ur séu þeir ofnotaðir. Einar segir
gagnrýnendur(hann kýsreyndar að
kalla þá ritdómara, sennilega til að
undirstrika afstöðu sína gagnvart
þeim) hafa breyst í stimplagerðir
með árunum. I stað þess að fjalla á
vitrænan hátt um bókmenntir
stunda þeir það aðallega að flokka.
Síðan étur hver upp eftir öðrum og
klisjurnar fljúga af diskunum.
Orðið TOSSABANDALAG þiggur
Einar frá Jonathan Swift, sem sagði
eitthvað á þá leið að þegar eitthvað
nýtt kæmi fram mætti umsvifalaust
þekkja það á því að tossarnir sner-
ust gegn því sem einn hópur. En
tossarnir eiga sínar grundvallarregl-
ur að starfa eftir segir Einar Már;
þeir skoða bílinn að utan en athuga
ekki vélina. Þeir horfa á jakkann á
herðatrénu en rannsaka ekki saum-
ana. Þeir opna bækur með lokuðum
huga. Það er eðli kenninga sem
fram eru settar að gögn eru aldrei
lögð á borðið fyrr en einhver ris upp
og mótmælir þannig að mark sé á
takandi, en þá skal líka hafa það
sem sannara reynist...
Sjónarhorn á störf gagnrýnenda
hljóta að vera mörg og misjöfn eftir
því hver á í hlut, höfundur verks,
áhorfandi eða lesandi þess eða flytj-
endur. í lítilli grein um ákveðið verk
virðist nánast ómögulegt að spanna
þessi ólíku svið í einu. Samt gerir
maður þá kröfu til gagnrýnanda að
honum takist þetta að einhverju
leyti, að hann hafi eitthvað vits-
munalegt að segja um listina, ann-
ars væri hann ekki að gagnrýna.
Auðvitað hanga síðan veraldlegri
hlutir á spýtu eins og tímaskortur og
lág laun. Er þá skárra að gera illa en
ekki? Eða öfugt?
Gagnrýnendur hafa sennilega
meira vald yfir skoðunum almenn-
ings á list en þá sjálfa grunar. Ekki
sem einstaklingar heldur sem hóp-
ur. Þetta vald er auðvitað afar um-
deilanlegt. Ef ákveðin skoðun er al-
menn meðal gagnrýnenda, hvort
sem hún er sjálfstætt mynduð eða
uppétiu klisja, er líklegt að sú skoð-
un verði einnig áberandi meðal
almennings. Fólk hefur ekki tíma til
að mynda sér skoðanir á öllunt
sköpuðum hlutum og lætur því aðra
um að búa skoðun sína til, í þessu til-
felli gagnrýnendur. Þetta er hluti af
fordómasafninu. Tíminn getur síð-
an leitt í Ijós, eins og Einar Már segir,
að ritdómur verði ekki annað en
vitnisburður um sjálfan sig. En vald
gagnrýnenda f samtímanum, mikið
eða lítið, kallar á mikla ábyrgð
þeirra. Það er eðlileg krafa að þeir
viti sjálfir fyrir hvern þeir skrifa.
Lesendur geta þá dæmt dóminn
hver fyrir sig. Hver tilgangur gagn-
rýni sé, — þetta verður sennilega
eilíft opin spurning, tengd þrá allra
manna að skilja umheim sinn.
Gagnrýnendur ganga að minnsta
kosti til þess, að sýna öðrum vits-
muni sína. Sumir telja þá óþarfa á
meðan þeir stjórnast af „almennri
skynsemi" í stað þekkingar. Aðrir
telja þá óþarfa með öllu því ekki sé
hægt að dæma list í samtímanum,
að tíminn og sagan séu eini grunn-
urinn sem listrænt mat geti byggt á.
Áfram verður „krítíker" grófasta
skammaryrðið sem Estragon getur
hugsað sér. pp
HELGARPÓSTURINN 23