Fréttatíminn - 13.09.2013, Blaðsíða 66

drauma-ræða séra Marteins
Lúthers King verið gerð að
grunni opinbers siðferðis. Þar
býr meginþorri svarts fólks
enn við miklu lakari afkomu en
hvítir og lítið betri kjör en þegar
séra King flutti sína ræðu; þótt
svörtum í millistétt hafi vissu-
lega fjölgað mjög og forsetinn
sé meira að segja svartur. (Þeir
sem leggja alla áherslu á jöfnuð
og setja hann hærra en sóma-
samlegri afkomu; hafa reyndar
geta glaðst yfir því kjör hvítrar
lágstéttar hafa versnað svo mjög
í Bandaríkjunum á undanförnum
áratugum að þau eru farin að
nálgast kjör illra settra svartra.)
Meðal svartra í Bandaríkj-
unum var helsti talsmaður þess
að réttlæti gæti ekki sprottið
upp af almennri sátt nema til
kæmu róttækar samfélagslegar
breytingar; var Malcolm X. Hann
andmælti sáttastefnu séra King
og sagði hana sprottna af inngró-
inni sjálfsfyrirlitningu þrælsins
og djúpstæðri óttafullri virðingu
hans fyrir kúgurum sínum. Mal-
colm benti á að í þrælahaldinu
hefðu þrælar búið við misjöfn
kjör og þessi mismunur hefði
mótað ólík afstöðu þrælanna til
kúgara sinna. Og afkomendur
þrælanna hefðu erft þessa af-
stöðu.
Malcolm benti á að á þræla-
tímanum hefðu þrælarnir skipst
í tvo meginhópa. Annars vegar
hús-negra sem þjónustuðu hús-
bændur sína til borðs og sængur
og sinntu flestum þörfum hans;
þrifu föt hans og hús, ólu upp
börn hans og hjúkruðu honum
í veikindum. Malcolm sagði að
hús-negrarnir hefðu í raun lifað
í gegnum húsbónda sinn; þeir
glöddust þegar hann eignaðist
barn og báðust fyrir þegar hon-
um varð misdægurt. Hús-negr-
inn sagði „við“ þegar hann átti í
raun við húsbóndann; þótt staða
þræls og eiganda hans væri svo
ólík að þeir gætu aldrei rúmast í
sama „við“-inu.
Hins vegar voru negrar sem
unnu út á ökrunum. Þrælahald-
arinn birtist þeim aldrei öðru-
vísi en sem kúgandi yfirvald og
níðingur; þeir þekktu svipu hans
og hlekki. Akur-negrinn fyrirleit
og hataði þrælahaldarann og leit
ekki á hann sem húsbónda held-
ur sinn versta óvin. Akur-negrinn
gladdist ekki þótt barn fæddist
á herrasetrinu og hann bað til
Guðs að íbúarnir þar dræpust úr
þeim pestum sem hrjáðu þá.
Þegar Malcolm X hafði sett
meginstrauma mannréttinda-
baráttu svartra í þetta sögulega
ljós bætti hann við að hann væri
sjálfur akur-negri. Og lét hlust-
endum eftir að botna söguna.
Séra King hlaut þar af leiðandi að
vera hús-negri og sáttaleið hans
að vera sprottin af þrá eftir að
verða þátttakandi í lífi húsbónd-
ans; kúgarans; kvalarans.
Sameiginlegir hagsmunir
falla úr tísku
Þegar horft er yfir fimmtíu ára
baráttusögu minnihlutahópa
frá því að séra Marteinn Lúther
King opinberaði drauma sína má
segja að fyrri hluti þessa tímabils
hafi verið tími séra King en sá
seinni tími Malcolm X. Malcolm
hefur vissulega ekki öðlast sömu
óumdeilanlegu virðingu og séra
King – eða Desmond Tutu og
Mandela; en barátta flest allra
minnihlutahópa á síðustu ára-
tugum hefur frekar tekið mið af
afstöðu Malcolm X en séra King.
Þau sem berjast fyrir auknum
rétti kúgaðra hópa leggja síður
fram plan (eða draum) um al-
menna sátt í samfélaginu; heldur
einvörðungu kröfur um aukinn
réttindi og sterkari stöðu síns
hóps. Talsmenn minnihluta hafa
hætt að líta á það sem sitt hlut-
verk að smíða sátt við ríkjandi
viðhorf; ef slík sátt er á annað
borð eftirsóknarverð þá hlýtur
það að vera hlutverk annarra að
leita hennar. Það liggur nánast í
hlutarins eðli að kúgaður hópur
getur ekki byggt baráttu sína á
fyrirframgefinni málamiðlun; í
því felst í raun viðurkenning á
réttmæti kúgunarinnar.
Að baki þessari þróun liggja
margir þræðir og ég ætla aðeins
að reifa fáeina.
Við höfum ekki sömu trú á al-
mennu réttlæti, almennu siðferði
eða almennu viðhorfi og fyrir
hálfri öld. Það sem þá var talið
vera algildar hugmyndir kom
síðar í ljós að voru hugmynda-
kerfi til að viðhalda völdum og
forréttindum tiltekins minni-
hlutahóps; hvítra miðaldra karla.
Mannréttindabarátta hópa sem
þetta hugmyndakerfi hafði haldið
niðri afhjúpaði þessa blekkingu.
Baráttan dró því í sjálfu sér úr
því að hægt væri að halda á lofti
almennri sátt um framtíð byggðri
á sameiginlegum grunni.
Stjórnmálaumræða síðustu
áratugi hefur líka fjarlægst hug-
myndir um sameiginlega hags-
muni. Á sama hátt og hugmynda-
kerfi hvíta miðaldra karlsins var
afhjúpað sem valdatæki hans
sjálfs; var opinberi starfsmaður-
inn líka afhjúpaður sem sérhags-
munaseggur. Hann lét sem hann
inni fyrir almannaheill en hugs-
aði þó aðeins um eigin hag. Sama
má segja um stjórnmálamanninn,
verkalýðsforkólfinn — í raun alla
sem áður byggðu sjálfsvirðingu
sína á því að vera að vinna fyrir
samfélagið. Í dag er þetta allt
saman fag og karríer.
Saman er þetta einskonar
sértæka og almenna sönnunin
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Þ að er hálf öld og fáeinir dagar síðan séra Mar-teinn Lúther King flutti margfræga ræðu um
þá draumsýn að fólk gæti lifað í
friði og unað hvort öðru ham-
ingju þrátt fyrir ólíkan uppruna
og samfélagslega stöðu. Séra
King var boðberi sáttar milli
kúgaranna og hinna kúguðu.
Hann trúði því að slík sátt væri
forsenda þess að samfélagið
losnaði úr fjötrum fortíðar; án
hennar myndi ekki skapast friður
til að móta nýja framtíð. Séra
King taldi að eina leiðin að þess-
ari framtíð væri að sáttin byggði
á draum um einmitt þessa nýju
framtíð. Tilboðið var: Leggjum
niður deilur fortíðar; rjúfum
hefndarkeðjuna og fyrirgefum
gamlar syndir í skiptum fyrir
nýtt upphaf sem getur mögulega
leitt okkur til réttláts samfélags.
Án slíkrar sáttar losnum við ekki
úr viðjum fortíðar; hún mun elta
okkur uppi og þröngva okkur til
að lifa um alla framtíð samkvæmt
því óréttlæti sem er inngróin illri
fortíð.
Sannleikurinn kom ekki með
réttlæti
Desmond Tutu og Nelson Man-
dela voru helstu talsmenn þess
að leið séra King yrði reynd í
Suður-Afríku. Þeir bjuggu til
sannleiksnefndir þar sem fólk,
sem hafði framið glæpi gegn
meðbræðrum sínum í nafni kyn-
þáttahyggju og kynþáttaátaka,
gat fengið sakir sínar uppgefnar
í skiptum fyrir að segja sann-
leikann um verk sín. Hugmyndin
að baki sannleiksnefndunum
er ævaforn; að sannleikurinn
muni gera okkur frjáls. Tutu
og Mandela töldu að það væri
mikilvægara fyrir samfélagið að
sannleikurinn kæmi fram en að
réttlætið næði fram að ganga. Á
grunni sannleikans mætti skapa
nýtt réttlæti í Suður-Afríku. En
refsingar vegna ódæðisverka,
sem í sjálfu sér væru réttlátar,
myndu aðeins tjóðra samfélagið
enn fastar við átök fortíðarinnar.
Og framtíðinni yrði fórnarlamb
þess réttlætis.
Sannleiksleið Tutu og Mandela
var gagnrýnd af sömu forsendum
og draumar séra King. Sátt milli
kúgarans og hinna kúguðu er
alltaf á forsendum kúgarans.
Hann fær fyrirgefningu og held-
ur sinni stöðu en hinn kúgaði fær
ekkert; hann er meira að segja
sviptur réttinum til að hata og
fyrirlíta kúgara sinn.
Og þessir gagnrýnendur höfðu
margt til síns máls. Því miður
hafa kjör og lífsafkoma megin-
þorra svartra íbúa Suður-Afríku
lítið skánað þótt Afríska þjóðar-
ráðið vinni óhjákvæmilegan yfir-
burðasigur í öllum kosningum.
Sannleiksnefndirnar bættu ekki
félagslegt réttlæti. Yfirgengi-
legur ójöfnuður einkennir enn
suður-afrískt samfélag þótt fleiri
svartir hafi skotist upp í millistétt
og nokkrir upp í stjórnmálaelít-
una. Gamla hvíta forréttindastétt-
in á enn meginþorra allra eigna í
Suður-Afríku og býr við lífskjör
sem eru ofan og utan við allt sem
venjulegir svartir borgarar geta
látið sig dreyma um. Það búa enn
tvær þjóðir í Suður-Afríku.
Húsnegrar og engjanegrar
Þetta er líka raunveruleikinn
í Bandaríkjunum þótt þar hafi
Hvað eigum við sameiginlegt?
Svar nýja hægrisins er afturhaldssamt og ófrjótt; byggir á hugmyndum sem mannréttindabarátta síðustu áratuga taldi sig hafa fellt. Helsta ástæða þess að svar
hægri manna hefur hlotið mikinn hljómgrunn er að þetta er eina svarið sem er í boði. Aðrir leggja áherslu á að svara spurningunni um hvað aðgreinir okkur.
Séra Marteinn Lúther King opinberaði drauma sína um betri framtíð byggða á sátt milli ólíkra hópa fyrir hálfri öld og fáeinum dögum. Séra King taldi að sáttin væri eina
leiðin út úr ógöngum fortíðar og forsenda réttlætis í framtíðinni. Malcolm X gagnrýndi draumsýnir séra King og taldi óhugsandi að réttlæti gæti sprottið upp af sátt milli
kúgaðra og þeirra sem hefðu kúgað þá nema henni fylgdi róttækar samfélagslegar breytingar.
Fylgstu með - láttu sjá þig!
Auglýsing í Fréttatímanum
er góður kostur
Lestur á Fréttatímann hefur aukist
í helstu markhópum blaðsins.
Höfuðborgarsvæðið, konur 35 til 49 ára.
Fréttatíminn 74,6%
Fréttablaðið 72,83%
Morgunblaðið 26,17%
DV 11,18%
Heimild: Capacent. Lestur janúar til mars 2013. 850 svör.
66 samtíminn Helgin 13.-15. september 2013