Morgunblaðið - 16.11.1985, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR16. NÓVEMBER1985
Um upplestur bundins máls
og óbundins VI
Bundið mál
Ólestur
Við lifum á tímum stórkostlegra
og hraðra framfara á ýmsum svið-
um tækninnar. Til dæmis fer þeim
fjölgandi hér á landi með degi
hverjum, sem eiga eða geta fengið
aðgang að hljóðritunartækjum,
eins og segulböndum eða kassettu-
tækjum. Það má því segja, að
hverjum manni sé nú orðið innan
handar að heyra sinn eigin lestur,
ef hann kærir sig um það. Ég hygg
að flestum fari svo, þegar þeir
heyra rödd sína og lestur í fyrsta
skipti, að þeim blöskri. Það er
engin furða. Viðkomandi upp
götvar það hjá sjálfum sér, sem
hann að vísu var margbúinn að
taka eftir hjá öðrum sem hann
heyrði lesa, að íslenskan í lestri
hans er svo ólík því máli sem talað
er í landinu, að fullyrða má, að
slfkt mál hafi aldrei verið talað á
íslandi.
í köflum þeim í þessum greina-
flokki, sem fjallað hafa um óbund-
ið mál, hefur verið skýrt í hverju
þetta liggur, hvernig má bæta úr
því, og gefnar upp tvær reglur
undantekningalausar, sem um
þetta gilda. Engu að síður er haldið
áfram að kenna börnum okkar
þennan vitlausa lestur, sem með
sanni má kalla ólestur. Einnig
hefur verið á það bent, að sams
konar ólestur rikir einnig i öllum
okkar framburðarmálum.
Þótt sá sem þetta hripar hafi
bent á þennan ósóma í fjölda
blaðagreina og útvarpserinda,
mætti hann árum saman steinvegg
þagnarinnar. Engin orð heyrðust
um þessar ábendingar, eða mælt
mál yfirleitt frá þeim, sem þó telja
sig vera að kenna móðurmálið. Ef
til vill stafar það af því, að í þess-
um efnum hefur verið bent á ótrú-
lega vanrækslu í kennslu móður-
málsins, og hver kærir sig um að
viðurkenna, að hann hafi vanrækt
eitthvað? Til þess virðist þurfa
kjark, sem er sjaldgæfari en marg-
ur kynni að ætla.
Á eins konar námskeiði um
þetta efni, sem Þjóðleikhúsið
stöfnaði til, og þeim sem þetta
hripar var boðið að taka þátt í,
náði hann þó tali af nokkrum
lærðum mönnum í íslensku og
ræddi þessi mál við þá. Kom þá í
ljós, að þeir virtust fallast á að
það væri rétt, sem ég hef haldiö
fram um lesturinn. En sömu menn
virtust andvígir samræmdum
framburði. í þeim efnum hefur
þeim komið saman um, að forðast
eins og heitan eldinn að benda á
nokkuð, sem vera mætti til fyrir-
myndar í framburði. Þrátt fyrir
einlægar og endurteknar áskoran-
ir Alþingis um brýna nauðsyn þess
að auka kennslu í fögrum fram-
burði móðurmálsins, þá eru við-
brögð lærðra íslenskumanna þau,
að ekkert skuli gert í þeim efnum;
Hvernig getur menntamálaráðu-
neytið sætt sig við slíkt án þess
að aðhafast neitt? Til þess fyrst
og fremst beinast þó þessar
AFLI smábáta frá áramótum til
októberloka var alls 23.684 lestir,
þar af 21.839 lestir af þorski. Er það
um það bil tvöfalt leyfilegt magn
þessara báta á þessu ári. Þorskafli
bátanna er nálægt 7 % af áætluðum
heildarþorskafla.
í október varð afli smábátanna
samtals 833 lestir, þar af 678 lestir
af þorski. í mánuðinum barst mest
á land af smábátum á Austfjörð-
um, 403 lestir, og á Suður- og
Suðvesturlandi 249 lestir. Það, sem
af er árinu var afli smábátanna
þingsályktunartillögur um bættan
framburð!
Þó er gott að heyra eitthvað um
þessi mál á fyrrnefndu námskeiði
Þjóðleikhússins frá þessum lærðu
mönnum, þótt þeim hafi verið bent
á það, að eðlilegra væri að ræða
þessi mál, sem snerta menningu
þjóðarinnar, opinberlega, svo al-
þýða manna geti tekið afstöðu til
málsins, heldur en að deila um þau
á fámennum fundum.
Fiutningur bund
ins máls
í undanförnum greinum hefur
með nokkrum orðum verið rifjað
upp hvert ástand ríkir hér á landi
í sambandi við meðferð á lestri
óbundins máls. En hvernig er þá
ástatt um meðferð bundins máls?
Óhollar lestrarvenjur
Smám saman virðist hafa mynd-
ast afstaða með fólki til ljóðalest-
urs, sem að ýmsu leyti er of dýru
verði keypt. Þessi afstaða er oft
fyrst og fremst huglæg, og stafar
af því hvernig ljóð eru skrifuð á
bækur. Hún liggur í því meðal
annars, að líta á ljóð eða kvæði
sem röð af línum. Það er að vísu
alveg rétt að á pappírnum er ljóð
röð af línum. En það leiðir hins
vegar alltof oft til þess, að hver
lína er lesin fyrir sig, en slíkt getur
auðveldlega leitt til þess, að efnið
verði óskiljanlegt venjulegum
hlustanda. En sá lestur sem hér
er til umræðu er fyrst og fremst
miðaður við það, að hann komi
hlustanda að fullum notum.
Þegar um upplestur er að ræða,
er það vitanlega fyrsta skylda
lesarans að koma efni málsins til
skila; eftir því sem efnið gefur
tilefni til. En þegar um efni bund-
ins máls er að ræða bætist nýr
vandi við það, sem hér hefur verið
talið, nefnilega, að láta formið
einnig njóta sín. Það má því segja
að reglan um flutning bundins
máls sé þessi: Efni Ijóðsins komi
að fullu til skila, án þess að það sé
á kostnað formsins. Formið njóti sín
að fullu, án þess að það sé á kostnað
efnisins.
Höfundur er að segja okkur eitt-
hvað, og við verðum að ganga út-
frá því sem vísu, að búningur
þeirra hugsana sé af honum gaum-
gæfilega valinn, en ekki af handa-
hófi.
Af þessu Ieiðir, að við vanda
þann, sem því fylgir að lesa vel,
bætist hér nýr vandi: að láta ljóð-
formið einnig njóta sín.
Það er einkum tvennt sem oft
veldur því, að efni ljóðs kemst illa
eða ekki til skila í upplestri. í
fyrsta lagi það, sem hér að framan
hefur verið nefnt, að lesari lítur á
ljóðið sem röð af Iínum og les það
í samræmi við það, þ.e.a.s. hverja
línu fyrir sig. Það er að vísu í lagi
feli línan í sér sérstaka heila
mestur á Suður- og Suðvestur-
landi, 7.820 lestir, á Austfjörðum
bárust 5.521 lest á land, á Norður-
landi 5.398 og 4.963 lestir á Vest-
fjörðum. Hæstu löndunarstaðir
eru Rif með 1.470 lestir, Neskaup-
staður með 1.440, Húsavik með
1.376, Bolungarvík með 1.337 og
Akranes með 1.212 lestir. Afli
smábátanna eftir mánuðum skipt-
ist þannig: Janúar 503 lestir, fe-
brúar 382, marz 1.463, apríl 2.905,
maí 3.642, júní 3.631, júlí 4.784,
ágúst 3.342, september 2.199 og
október 833 lestir.
hugsun, eins og til dæmis: „Við
norður rísa Heklutindar háu.“ En
tæpast er þess að vænta að ljóð
séu samsett af línum, þar sem
hver um sig myndar sjálfstæða
hugsun. Hitt er vitanlega algeng-
ara að hugsun nái yfir fleiri línur
en eina.
Hrynjandi bragarháttar-
ins
Það sem í öðru lagi iðulega veld-
ur vandræðum í ljóðalestri er
hrynjandi bragarháttar, sem oft
kemur illa niður á flutningi ljóð-
línu. Hver bragarháttur hefur sína
hrynjandi, sem leiðir ósjálfrátt til
Ævar R. Kvaran
ákveðinna áherslna. Því miður eru
þær áherslur sem hrynjandin eða
takturinn í ljóðlinunni leiðir til oft
þess eðlis, að þær þverbrjóta allar
reglur um áherslur í islensku máli.
Þannig geta orð jafnvel orðið ill-
skiljanleg fyrir áheyranda eða
óskiljanleg. Slíkt veldur vitanlega
vandkvæðum á því að efni ljóðs
komist til skila, sem er þó ein af
undirstöðuskyldum lesara. Fólk
lætur miklu oftar en það gerir sér
grein fyrir leiðast ósjálfrátt af
hrynjandi bragarháttar, þegar það
les upp bundið mál. En það leiðir
ekki einungis af sér rangar áhersl-
ur, heldur einnig að lesari tekur
línu í sundur á svo óheppilegum
stað, að efnið verður illskiljanlegt
hlustanda.
Ekki líta á Ijóö
sem röö af línum,
heldur sem röð
af myndum
Aðspurður gæti einhver sagt að
ljóð væri röð af línum. Það er að
vísu alveg rétt, en það er ekki
heppilegt að lesa ljóð upp öðrum
til ánægju, eins og verið sé að lesa
upp röð af línum. Heppilegra væri
að lesa ljóðið upp sem röð af
myndum, þar sem hver myndin
tekur við af annarri. Það skiptir
því máli fyrir lesara að hafa það
í huga við upplesturinn, að hann
er að bregða upp myndum, fremur
en lesa línur.
Hrynjandi bragarháttar ræður
alltof oft ferðinni hjá fólki, þegar
það les upp ljóð. Eins og bent hefur
verið á hér að framan leiðir það
iðulega af sér alrangar áherslur
og freistar lesara til þess að kljúfa
efnið í sundur á mjög óheppilegum
stöðum, svo illskiljanlegt verður
fyrir áheyranda. Við erum með
lestri okkar að reyna að koma til
skila hugsunum höfundar þess sem
við lesum. En þegar um bundið
mál er að ræða, bætist nýr vandi
við, því það sem af upplesara
bundins máls er hægt að krefjast
er þetta: Hann verður að koma efni
Ijóðsins til skila, án þess að það sé
á kostnað formsins. Og ennfrem-
ur: Hann verður að láta Ijóðformið
njóta sín, án þess að það sé á kostnað
efnisins. Það verður að virða þann
búning eða þau klæði, sem skáldið
hefur valið hugsunum sínum.
Þetta og fleira skulum við nú
athuga í sambandi við ljóð, sesm
hefur þegar verið gert að umtals-
efni í þessum greinum og allir
íslendingar telja sig þekkja, nefni-
lega Gunnarshólma Jónasar Hall-
grimssonar.
Gunnarshólmi í Ijósi
forms og flutnings
Hver hefur orðið í kvæði eða
ljóði? Vitanlega skáldið sem orti
það. Með upplestri slíks kvæðis
hefur lesarinn sett sig í spor höf-
undar. Hann þarf því að vita
hvernig höfundi var innanbrjósts,
þegar hann samdi Ijóð sitt. Lesara
er því hollt að byrja á því að brjóta
heilann um það, hvers vegna höf-
undur hafi ort þetta verk. Hvaða
tilfinningar leiddu til sköpunar
þess? Svör við slíkum spurningum
má oft finna í efni ljóðsins.
Já, hvers vegna orti Jónas Gunn-
arshólma? Það má vera að við
getum aldrei fundið fullkomin og
algild svör við slíkum spurningum,
en það má þó reyna að draga ein-
hverjar ályktanir af kvæðinu
sjálfu.
Eitt held ég að megi telja alveg
öruggt og það er, að Jónas Hall-
grímsson unni náttúrunni. Ljóð
hans bera því glöggt vitni.
Á tímum Jónasar var Kaup-
mannahafnarháskóli einnig há-
skóli íslendinga, sem þar stunduðu
nám, flestir í guðfræði og lögfræði.
Prestsembætti voru mörg, en
embætti sýslumanna, dómara og
löfræðinga skiljanlega talsvert
færri.
Jónas byrjaði nám sitt við Kaup-
mannahafnarháskóla í lögfræði,
sem hann hafði kynnst sem skrif-
ari fyrir lögfræðinga í Reykjavík,
en hann kemst fljótlega að þeirri
niðurstöðu, að það nám ætti ekki
við hann og fór yfir í náttúrufræði.
Náttúruunnandinn hefur ekki get-
að stillt sig um að nota þetta
tækifæri til þess að kynnast eðli
náttúrunnar betur. Og hvergi
kemur það betur fram en í Gunn-
arshólma, sem er stórkostlegt
málverk í orðum af íslenskri nátt-
úru. í þessu kvæði er Jónas sem
bergnuminn af fegurð hennar.
En snúum okkur nú að því með
hverjum hætti hyggilegt sé að
flytja þetta magnaða kvæði.
Hér að framan hefur verið á það
bent, að ekki sé heppilegt fyrir
upplesara að líta á ljóð frá því
sjónarmiði, að það sé röð af línum.
Það skapar tilhneigingu til þess
að lesa línurnar, eins og þær séu
sjálfstæðar heildir, sem þær vitan-
lega sjaldnast eru. En hvernig er
þá hyggilegra að líta á kvæðið frá
þessu sjónarmiði? Sem röð af hugs-
unum eða myndum, sem hver taki
við af annarri Það er tiltölulega
auðvelt að átta sig á þessu í Gunn-
arshólma Jónasar sökum þess, að
segja má að punktar skilji víðast
hvar að milli mynda.
Samkvæmt þessu nær fyrsta
myndin, sem lesari á að bregða
upp fyrir áheyranda, yfir fyrstu
þrjár línurnar. Þannig kemur
einnig í ljós að fyrstu þrjár mynd-
irnar felast hver um sig í þrem
línum.
En myndin sem hefst á orðunum
„Með hjálminn skyggnda ...“ nær
hins vegar yfir fimm línur o.s.frv.
En til þess að þessar myndir
verði skýrar áheyranda verðum við
að tengja þessar línur saman. Því
við megum ekki gleyma því að
tilgangur okkar er að koma efni
kvæðisins til skila án þess að það
verði á kostnað formsins og einnig
hitt, að láta formið njóta sin án
þess að það verði á kostnað efnis-
ins. Og nú mætum við nýjum
tæknilegum vanda, sem af þessu
leiðir.
Við skulum fyrst gera okkur
ljóst, að fyrir okkur vakir tvennt,
sem stundum getur verið erfitt að
sameina: í fyrsta lagi, að koma
efni kvæðisins eða innihaldi glögg-
lega til skila; og i öðru lagi, að láta
þann búning sem skáldið hefur
valið efninu einnig njóta sin þann-
ig, að hvorugt verði á kostnað hins.
Þetta er sérstökum erfiðleikum
bundið í Gunnarshólma Jónasar
sökum þess, hve skáldið hefur
skorið kvæðinu þröngan stakk. í
þessu langa kvæði rimar önnur
hver lina allt i gegn. Og nú er búið
að krefjast þess, að sumar línur
verði tengdar saman, svo efnið
fari ekki forgörðum. En nú skulum
við einnig minnast þess, hvernig
hrynjandi bragarháttarins vill
freista okkar til tvenns: 1 fyrsta
lagi, að taka línur i sundur á röng-
um stöðum, og í öðru lagi, að færa
áherslur i orðum úr fyrsta atkvæði
orða jafnvel 1 endaatkvæði, en það
gerir orðin oft á tíðum illskiljan-
leg.
Lítum nú fyrst á það hvernig
hið siðarnefnda fer með fyrstu
ljóðlínu kvæðisins:
„Skein yfir landi sól á sumarvegi —“
Við finnum strax hvernig við,
vegna hrynjandinnar, höfum til-
hneigingu til þess að taka línuna
í sundur á eftir orðunum „Skein
yfir landi —“ og segja svo á eftir
„sól á sumarvegi". En þetta er
óheppilegt. Hvað var það sem
skein yfir landið? vitanlega sólin.
Ef lesari er svo andstuttur að hann
verður að taka þessa línu í sundur,
er því skárra fyrir hann að gera
það á eftir orðinu „sól“, heldur en
á undan því.
Svo koma línurnar:
„og silfurbláan Eyjafjallatind
gullrauðum loga glæsti seint á degi“.
Hér er verið að segja, að sólin
hafi gert silfurbláan Eyjafjalla-
tind glæsilegan með gullrauðum
loga. Það er því augljóst að nauð-
synlegt er að tengja þessar línur
saman eftir bestu getu. En nú er
síðasta orð fyrri línunnar „tind“
endarím, sem stendur á móti
„mynd“ í fjórðu línu.
Hvemig förum við nú að því að
sameina þetta tvennt: að tengja
þessar tvær línur saman, en jafn-
framt gæta þess, að endarímið fari
ekki forgörðum?
Þetta má leysa með því að hafa
hik á eftir endarímsorðinu. En það
er mismunur á hiki og þögn. Nefni-
lega sá, að þegar um hik er að
ræða er numið staðar andartak án
þess að anda, en ef andað er verður
hikið að þögn. Hik má merkja með
þessum hætti v, en þögn með v.
Þessu tvennu má ekki rugla sam-
an. Beiti lesari hiki eftir endarimi
og haldi svo áfram með næstu línu
mun koma I ljós, að honum hefur
tekist að tengja línurnar saman
efnislega, án þess að gera það á
kostnað endarfmsins, og er þá til-
ganginum náð.
Eins og sýnt var fram á í skoðun
efnis þessa ljóðs, þá nær næsta
mynd, sem er beint framhald
myndar yfir næstu þrjár línur:
„Við austur gnæfir sú hin mikla mynd
hátt yfir sveit og höfði björtu svalar
í himinblámans fagurtærri lind.“
Afli smábáta 23.684 lestir