Morgunblaðið - 16.11.1985, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR16. NÓVEMBER1985
43
Hér verður enn ljósara en í fyrra
dæminu nauðsyn þess að tengja
fyrstu línu og aðra línu.
Hvað þessar tvær línur snertir
verður okkur einnig ljóst, hvernig
hin hættulega hrynjandi hefur
tilhneigingu til þess að breyta
áherslum í einstökum orðum. Hún
vill leiða okkur í þá ófæru að hafa
áherslur á orðunum „silfurblár"
og „Eyjafjallatind" með þessum
hætti:
„og silfurbláan Eyjaijallatind*'.
Þótt hér sé um samsett orð að
ræða, nær auðvitað engri átt að
láta síðari hluta þeirra hafa þyngri
áherslu en fyrri hlutann. Við höf-
um að vísu oft nokkra áherslu á
síðari hluta samsetts orðs, en hún
má þó aldrei verða meiri en áhersla
á fyrsta atkvæði, sem er meginregla
í íslenskum framburöi.
Það eru einmitt hin sterku áhrif
þessarar hrynjandi ljóðlínanna
sem leiða til rangra áherslna á
einstök orð, sem einkenna lestur
alltof margra upplesara. Það ber
að sjálfsögðu að forðast, því það
er alltof dýru verði keypt. Hér
verður því að hafa það að megin-
reglu, að þegar hrynjandi línunnar
leiðir til rangrar áherslu orða verður
hrynjandin að víkja fyrir eðlilegri
áherslu.
Hingað til hafa myndir kvæðis-
ins verið þrjár línur hver, en svo
kemur ein, sem nær yfir fimm
línur:
„Með hjálminn skyggnda, hvítri líkan
mjöll,
horfa þau yfir heiðarvötnin bláu,
sem falla niður fagran Rangárvöll,
Þar sem una byggðarbýlin smáu,
dreifð yfir blómguð tún og grænar
grundir."
Lesari verður að líta á þennan
kafla sem efnislega heild, en gæta
þó formsins (endarímsins) eins og
að framan hefur verið bent á.
Næstu tvær línur eru sjálfstæðar:
„Við norður rísa Heklutindar háu.
Svell er á gnýpu, eldur geysar undir."
Þótt myndir af Heklu sýni frið-
samlegt og fagurt fja.ll, nægir það
Jónasi ekki. Hann verður að minna
okkur á það að fleira er en sýnist
um fjall þetta:
„í ógnardjúpi hörðum vafinn dróma,
skelfing og dauði dvelja langar stundir.”
Hér er skáldið tekið að lýsa því
sem óhugnanlegt er og jafnvel
skelfilegt getur verið. Hjónin eða
systkinin Skelfing og dauði (per-
sónugerfingar) bíða hlekkjuð í
djúpum fjallsins og hvað gerist
þegar þau slíta af sér fjötrana?
Fjallið gýs og hvað breiðist um
umhverfið? Skelfing og dauði! Hér
verður því raddbeiting lesara að
vera í samræmi við það (dimm
rödd).
Nú skulum við aðeins líta á línur
nokkru síðar:
„Þaðan má líta sælan sveitarblóma,
Því Markarfljót í fögrum skógardal
dunar á eyrum. Breiða þekur bakka
fullgróinn akur. Fegurst engjaval
þaðan af breiðir hátt í hlíðarslakka
glitaða blæju, gróna blómum smám.“
Þessi kafli kvæðisins verður
óskiljanlegastur af öllu efninu, ef
lesari bindur sig við að lesa fyrst
og fremst línu fyrir línu sökum
þess, að sumar línurnar hefjast á
endi einnar hugsunar og svo tekur
við upphaf annarrar. Hér er því
sérstaklega nauðsynlegt að tengja
línurnar efnislega saman með
þeirri tækni, sem á hefur verið
bent hér að framan (hik á enda-
rím). Hér kemur einnig nýtt til
greina, sem margir gera sér ekki
fullljóst. En það er að hika ekki
við að nema staðar við punkt, þótt
hann sé í miðri Ijóðlínu. Það sem
eftir er af línunni glatast ekki við
það. ótti sumra lesara við þetta
stafar vafalaust af leyfum þeirrar
hugsunar, að kvæði sé röð af lín-
um, og verði því að lesast með
þeim hætti. En slíkt er svo dýru
verði keypt, að við slíkan lestur
getur efnið orðið með öllu óskiljan-
legt venjulegum áheyranda.
Næst skulum við íhuga svolítið
nokkrar ljóðlínur nokkru síðar:
„Þar eiga tignir tveir að flytjast á
bræður af fögrum fósturjarðar
ströndum
og langa stund ei aftur litið fá,
fjarlægum ala aldur sinn i löndum,
útlagar verða vinar augum fjær.“
Hér ber að hafa í huga, að
nauðsynlegt er að tengja tvær
fyrstu línurnar saman, því efnis-
lega tilheyrir orðið „bræður"
fyrstu línunni. Þessa tengingu
gerum við með venjulegum hætti,
þ.e. að hafa hik á eftir endaríminu
„á“ (en vitanlega ekki þögn). Línan
sem hefst á orðunum „fjarlægum
ala“ fer oft illa sökum þess að
hrynjandin vill freista okkar til
þess að taka línuna sundur með
þessum hætti:
„fjarlægum ala / aldur sinn í löndum"
Þetta getur ruglað hlustanda,
því fyrstu tvö orðin á einmitt ekki
að tengja saman með þessum
hætti. Hvers vegna? Sökum þess,
að orðið „fjarlægum" er tengt síð-
asta orðinu í línunni, orðinu „lönd-
um“. Hér er verið að segja að
vinirnir verði að dveljast í fjarlæg-
um löndum, fjarri vinum sínum
og vandamönnum. Og hvernig
förum við nú að því að gera hlust-
anda þetta skiljanlegt með lestrin-
um? Við getum það með því, að
hafa hik eða jafnvel þögn á eftir
orðinu „fjarlægum". Með þeim
einum hætti er hægt að tengja
saman fyrsta og síðasta orðið í
sömu línu. Þessi lína lesist því:
„fjarlægum v ala aldur sinn í löndum"
o.s.frv.
Nú skulum við líta aðeins á
nokkrar línur eilítið síðar í kvæð-
inu:
„Sá ég ei fyrr svo fagran jarðargróða,
fénaður dreifir sér um græna haga,
við bleikan akur rósin blikar rjóða.
„Hér vil ég una ævi minnar daga
alla, sem guð mér sendir. Farðu vel,
bróðir og vinur.“ Svo er Gunnars saga.“
Hér kemur fram í fyrsta skipti
í kvæðinu bein ræða. En svo er það
nefnt, þegar persóna í kvæði eða
sögu tekur til máls.
I köflunum um óbundið mál var
á það bent, að aðgerð upplesara
til að koma beinni ræðu til skila
felist í því, að hækka aðeins röddina
í beinu ræðunni. En lækka hana svo
aftur, þegar beinu ræðunni er lokið
og hin venjulega frásögn tekur við.
Þetta er heppilegast að gera alveg
með sama hætti þótt í ljóðalestri
sé. Hlustandi verður að heyra að
einhver hefur tekið til máls, því
stundum getur bein ræða verið
með þeim hætti, að á því getur
leikið nokkur vafi fyrir hlustanda.
Hér fyrrmeir var lesanda þetta
alveg ljóst, því þá var venja höf-
unda að skrifa beina ræðu innan
gæsalappa. Það tíðkast nú ekki
lengur. En vitanlega verður lesara
engu að síður að vera ljóst hvort
hann er að fara með beina eða
óbeina ræðu. Munurinn á því verð-
ur að heyrast, eins og hér hefur
verið bent á.
Tæpast ætti að þurfa að minna
á það, að nauðsynlegt er að tengja
línurnar:
„Hér vil ég una ævi minnar daga
alla, sem guð mér sendir...“
Og vitanlega er þögn í miðri
síðustu línunni:
„bróðir og vinur. — Svo er Gunnars
saga.“
Hér hefur Jónas jafnvel þanka-
strik á eftir beinu ræöunni til þess
að undirstrika þetta.
Þá er ekki úr vegi að rabba
svolítið um orðið „svo“ í síðustu
línunni. Þetta orð er algengast sem
atviksorð í setningum eins og „svo
kom hann“ o.þ.h. og er þá jafnan
áherslulaust. En í sjaldgæfari
merkingu sinni þýðir orðið „þann-
ig“. Hér er það einmitt notað í
þeirri merkingu. Jónas þarf eins
atkvæðisorð sem þýðir „þannig"
og notar til þess orðið „svo“. En
því má ekki gleyma, að þegar þetta
orð er notað í þessari síðari merk-
ingu, þá hefur það alltaf áherslu.
Gagnstætt því þegar það er notað
í algengustu merkingunni, en þá
er það alltaf áherslulaust. Sé þess
ekki gætt, að hafa hér áherslu á
orðinu „svo“, þá er hætt við að
hlustandi skilji orðið í sinni venju-
legustu merkingu, og haldi því að
lesari eigi við, að næst komi Gunn-
ars saga, í stað þess að höfundur
er að segja, að með þessum hætti
(þannig) sé saga Gunnars.
Er þetta gott dæmi þess, hvernig
áhersla eða áhersluleysi á einu
orði getur gjörbreytt merkingu
þess í eyrum hlustanda. Rétt
áhersla er því ekkert smáatriði í
upplestri.
Að lokum skulum við líta á enn
eitt atriði í lok þessa hugljúfa
kvæðis. íhugum aðeins þessar lín-
ur:
„Hugljúfa samt ég sögu Gunnars tel,
þar sem ég undrast enn á köldum
söndum
lágan að sigra ógnabylgju ólma
algrænu skrauti prýddan
Gunnarshólma."
Hér er vert að benda á það, að
óvenjulangt er á milli orða, sem
eiga þó saman. Þannig á fyrsta
orðið í þriðju línu við síðasta orðið
í fjórðu línu. Orðið „lágan“ á nefni-
lega við „Gunnarshólma". Þessari
tengingu náum við, eins og áður,
með því, að hafa hik eða þögn á
eftir fyrra orðinu, „lágan", og
gætum þess að láta hrynjandina
ekki freista okkar til að segja í
einu „lágan að sigra", eins og flest-
um verður á.
Hér að framan hefur verið bent
á ýmis tæknileg vandkvæði í
sambandi við flutning þessa
merkilega kvæðis. Aðeins skal hér
undirstrikað að nýju, að hér er um
þá tækni að ræða, sem sá sem
þetta hripar hefur tileinkað sér
eftir margra ára vandlega rann-
sókn á tæknilegum vandamálum
upplestrar. Með þessu er reynt að
sýna fram á helstu aðferðir til
þess að ná tvennu sem nauðsynlegt
er, nefnilega, að koma efni kvæðis-
ins til skila án þess að það sé á
kostnað formsins; og láta formið
(klæði hugsunarinnar) njóta sín,
án þess að efnið við það verði ill-
skiljanlegt eða jafnvel óskiljan-
legt.
„Gunnarshólmi" Jónasar Hall-
grímssonar hefur einnig verið
tekinn hér fyrir sem dæmi um
það, hvernig heppilegt kunni að
vera að skoða efni þess, sem lesa
á öðrum til ánægju ogflytja það.
Þetta dásamlega kvæði er öllum
íslendingum kunnugt og hugljúft.
Það er þó von þess sem þetta hrip-
ar, að engu að síður kunni eitthvað
að hafa orðið ljósara við þessa
umræðu í sambandi við efni þessa
fagra kvæðis og flutning þess.
Þær reglur sem hér hefur verið
bent á eru vitanlega engan veginn
einungis bundnar þessu kvæði,
heldur hefur hér verið reynt að
benda á aðferðir við meðferð bund-
ins máls, sem hægt er að beita við
hvers konar ljóð, þótt gjörólík séu
þessu. En þetta fagra kvæði var
fyrst og fremst valið hér sem dæmi
sökum þess, að í því koma fram
flest vandkvæði upplesturs.
í næstu grein mun ég taka fyrir
blæbrigði upplestrar og nota þar
til dæmis kvæði eftir Davíð skáld
Stefánsson.
Höíundur er lcikari og hefur kennt
framburd um árabil.
Pennavinir
Átján ára piltur í Ghana með
áhuga á íþróttum, tónlist, dansi
o.fl.:
Eric Osei Yeboah,
P.O.Box 325,
Sunyani,
Ghana.
Frá Argentínu skrifar 36 ára
Uruguaymaður, sem búið hefur í
Argentínu frá 1973. Hann er giftur
og tveggja barna faðir. Hefur
mikinn áhuga á að eignast penna-
vini á íslandi. Margvísleg áhuga-
mál:
Baltasar Ataides,
Ascasubi 156,
(1856) GLEW,
Argentina.
Tvítugur Englendingur, sem getur
ekki um áhugamál:
J. Hindle,
8 St. Davids Road,
Preston,
Lancashire,
England.
Frá Englandi skrifar áhugamaður
um fljúgandi furðuhluti. Hann
getur ekki um aldur eða önnur
áhugamál en vill ólmur komast í
samband við íslenzka áhugamenn
um fljúgandi furðuhluti:
David Ridge,
26 Hillary Way,
Wheatley,
Oxon,
0X9 ÍUY,
England.
Tólf ára Ástrali með margvísleg
áhugamál, einkum brandarasöfn-
un:
David Boyd,
4 Dirrawan Gardens,
Reid, 2601,
Canberra,
Australia.
TRYGGJUM
ATHAFNA-
MANNINUM
ÞÓRI
LÁRUSSYNI
ÖRUGGT SÆTI í
BORGARSTJÓRN
... að fenginni reynslu á
störfum Þóris Lárussonar —
innan og utan
Sjálfstæðisflokksins —
lýsum við okkar fyllsta
stuðningi við hann í
væntanlegu prófkjöri, sem
fram fer í Reykjavík 24. og
25. nóv. nk.
ÞÓRI í
BORGAR
STJÓRN
Skrifstpfa okkar í Síðumúla
29 — er opin alla virka daga
kl. 14 - 22 ® 34425 & 82314
Stuðningsmenn