Morgunblaðið - 19.03.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. MARZ 1987
Kjósendur velji
ekki flokksstjómir
eftir Jón Magnússon
Fyrir skömmu ákvað miðstjóm
Framsóknarflokksins að neita því
tímabundið að Stefán Valgeirsson
og meðframbjóðendur hans í Norð-
urlandskjördæmi eystra væru
framsóknarmenn. Þetta gerðist
með þeim hætti að miðstjómin
mótmælti því að Stefán og stuðn-
ingsmenn hans mættu auðkenna
framboðslista sinn með bókstöfun-
um BB og nefna sig framsóknar-
menn. Þetta er ekki í fyrsta skipti,
sem flokksstjómir hafa neitað
flokkslegri tilvem ákveðinna ein-
staklinga tímabundið. Þannig
ákvað miðstjóm Sjálfstæðisflokks-
ins á sínum tíma að mótmæla því
að Eggert Haukdal og stuðnings-
menn hans, Jón G. Sólnes og
stuðningsmenn hans svo og Sigur-
laug Bjamadóttir og stuðnings-
menn hennar, byðu sig fram í nafni
Sjálfstæðisflokksins. Hinsvegar
ákvað miðstjóm Framsóknarflokks-
ins við síðustu kosningar að heimila
sérframboð framsóknarmanna í
Norðurlandskjördæmi vestra í nafni
Framsóknarflokksins og fengu þeir
því listabókstafina BB.
Slj órnmálaf lokkar
Um stjómmálaflokka, skipulag
þeirra, starfsemi, réttindi og skyld-
ur em ekki ákvæði í íslenskum
lögum. Við sett lagafyrirmæli verð-
ur því ekki stuðst þegar skilgreina
á hugtakið stjómmálaflokkur.
Stjómmálaflokkur er hópur fólks,
sem tekur sig saman með skipu-
lagsbundnum hætti í því skyni að
berjast fyrir ákveðnum málum eða
ákveðinni stefnu. Agreiningur get-
ur komið upp um einstök mál, en
þeir sem samþykkja og betjast fyr-
ir grundvallarstefnu flokka og
játast undir skipulagsreglur flokks,
em flokksbundnir nema þeir segi
sig úr flokknum eða sé vikið úr
honum. Þau Stefán Valgeirsson,
Eggert Haukdal, Jón G. Sólnes og
Sigurlaug Bjamadóttir vom öll
flokksbundin í flokkum sínum. Þeim
var ekki vikið úr flokknum, en
fengu hinsvegar ekki að bjóða sig
fram í nafni hans.
Kosningalög
Kosningalög gera ráð fyrir að
fleiri en einn listi geti verið í fram-
boði fyrir stjómmálaflokka eða
landsframboð eins og það nefnist
nú í kosningalögum.
í 41. gr. kosningalaganna segir:
„Nú hefur landsframboð fleiri lista
en einn í sama kjördæmi og skal
þá merkja þá A, AA — B, BB
o.s.frv. eftir því sem við á.“ í 27.
gr. laganna segir m.a.: „Framboðs-
lista skal fylgja skrifleg yfírlýsing
meðmælanda hans um það fyrir
hvaða stjómmálasamtök listinn er
borinn fram.“ Þá segir í sömu
grein: „Ef sá sem ákveður fram-
boðslista eða staðfestir hann
endanlega, samkvæmt reglum
stjómmálasamtaka, ber fram mót-
mæli gegn því að listi sé í framboði
fyrir þau samtök, skal úrskurða að
slíkur framboðslisti teljist ekki til
landsframboðs þeirra."
Þetta þýðir að þeir sem vilja bjóða
sig fram fyrir ákveðinn stjóm-
málaflokk mega það, nema til komi
mótmæli þess aðila sem endanlega
ber skv. skipulagsreglum flokks að
staðfesta hann, f tilvikum Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokks em
það miðstjómir flokkanna, sem
staðfesta listana.
Hvers vegna heimila
kosningalög sérfram-
boð í nafni stjórn-
málaflokka
Árið 1959 var gerð grundvallar-
breyting á kjördæmaskipan og
kosningalögum. Þá urðu til þau
kjördæmi, sem við búum við enn í
dag, og hlutfallskosningar ákveðn-
ar í þeim öllum. í umræðum á
Alþingi 24. april 1959 úm stjómar-
skrárbreytingar komst Bjami
Benediktsson, síðar forsætisráð-
herra og formaður Sjálfstæðis-
flokksins, en þáverandi formaður
stjómarskrámefndar neðri deildar,
svo að orði í framsöguræðu fyrir
nefndaráliti meirihluta nefndarinn-
ar: „Ef margir em í kjöri, fímm eða
sex, og kosið hlutfallskosningu, þá
er ljóst í fyrsta lagi, að kjósandi
getur valið um fleiri menn á hveij-
um lista og er ekki bundinn við þá
röðun, sem er á listanum, þegar
hann er lagður fram af flokkssam-
tökunum. En eins verður þá mun
minni áhætta fyrir óánægða flokks-
menn að bera fram sérstakan lista,
ef hlutfallskosningar em, vegna
þess að þá er líklegt, að meiri líkur
séu til þess, að minnihluti geti kom-
ið að sínum manni og þó að klofn-
ingur verði í flokki, þurfí það ekki
að leiða til þess að sæti glatist al-
veg, heldur geti af tveimur
mismunandi flokkslistum jafnvel
tveir mismunandi menn verið valdir.
Þetta aukna fijálsræði kjósenda
sést berlega af tali manna um það,
að þessari skipan sé sérstaklega
fylgjandi hætta á smáflokkum. Sú
hætta er í raun og veru ekkert
annað en það að kjósendur megi
sjálfir velja þann, sem þeim líkar.
Sumir kalla það hættu. Aðrir
kalla það aukið frjálsræði. En
ömggt er, að besta ráðið til að vinna
á móti þessari hættu er að hafa á
listanum sem allra vinsælasta
menn, þá sem líklegir em til að
afla flokkunum sem mest fylgis.
Það er því gersamlega öfugt að
verið sé að svipta kjósendur frelsi,
það er verið að veita þeim mikinn
aukinn rétt frá því sem verið hef-
ur, og gera líklegra að eftir óskum
sem allra flestra sé farið."
Auk Bjama Benediktssonar hafa
ýmsir merkir stjómmálamenn og
lagamenn lýst því yfír í umræðum
eða með atkvæði sínu á Alþingi að
nauðsyn beri til að viðhalda því
fijálsræði sem kosningalög gera ráð
fyrir og heimila minnihluta í stjóm-
málaflokki að bjóða fram lista í
nafni hans, með sama listabókstaf.
í því sambandi nefni ég Ólaf Thors
fyrrverandi formann Sjálfstæðis-
flokksins, Ásgeir Ásgeirsson fyrr-
verandi forseta, Tryggva Þórhalls-
son fyrrverandi formann
Framsóknarflokksins, Pétur Magn-
ússon fyrrverandi ijármálaráð-
herra, og þingskörunginn Pétur
Ottesen. Þessum mönnum var það
sameiginlegt að vilja hafa valfrelsi
kjósenda sem mest og takmarka
flokksræðið til að tryggja að rétt-
indi minnihluta í flokki yrðu ekki
fyrir borð borin. Ofangreindar rök-
semdir Bjama Benediktssonar em
einkar skýrar og sýna þann skilning
að í lýðræðisríki eiga kjósendur að
kveða endanlega dóma en ekki
flokkastjómir. Afstaða miðstjómar
Framsóknarflokksins nú til fram-
boðs Stefáns Valgeirssonar og
miðstjómar Sjálfstæðisflokksins á
sínum tíma er í fullri andstöðu við
viðhorf þessara manna og þau við-
horf, sem fram vom færð við
kjördæmisbreytinguna og talin
henni til gildis.
Afstaða miðstjórnar
Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokks
Sá sem þetta ritar sat í miðstjóm
Sjálfstæðisflokksins, þegar afstaða
var tekin til framboðslista Eggerts
Haukdal og Jóns G. Sólnes. Þáver-
andi formaður flokksins lýsti þeirri
skoðun að þar sem kjördæmaráð
flokksins í viðkomandi kjördæmum
hefðu mælt gegn því að framboðin
yrðu talin á vegum flokksins ætti
miðstjóm að mótmæla þeim sem
framboðum flokksins, þar sem það
væri ekki hlutverk miðstjómar að
taka fram fyrir hendur á heima-
mönnum. Ég taldi þessa skoðun
ranga, það væri hlutverk miðstjóm-
ar að skera úr um ágreining sem
þennan og taldi nauðsynlegt að
kanna málið betur, t.d. hvort á
framboðslistunum væm flokks-
bundnir sjálfstæðismenn eða ekki.
Bent var á í því sambandi að öll
sjálfstæðisfélög í tveim sýslum í
Suðurlandskjördæmi hefðu lýst
stuðningi við framboð Eggerts
Haukdal. Undir þessi sjónarmið tók
dr. Gunnar Thoroddsen, en frekari
efnislegar umræður fóm ekki fram.
Tillaga formanns var síðan sam-
þykkt samhljóða en nokkrir sátu
hjá. Vafalaust hafa þær deilur sem
uppi vom í Sjálfstæðisflokknum á
þessum tíma byrgt mönnum sýn,
en æskilegt hefði verið að við þetta
tækifæri, svo og þegar ijallað var
um framboð Sigurlaugar Bjama-
dóttur, hefðu farið fram ítarleg
skoðanaskipti og afstaða mótuð til
sérframboða almennt. í raun fólu
andmæli miðstjómar Sjálfstæðis-
flokksins við framboðum þeirra
Eggerts, Jóns og Sigurlaugar ekki
annað í sér, en að miðstjóm bæri
Þyrla sækir
danskan varð-
skipsmann
ÞYRLA frá Vamarliðinu í
Keflavík sótti á sunnudaginn
skipverja á danska varðskipinu
Beskytteren en það var þá statt
á Dohmbanka vestur af Vest-
fjörðum um 220 mílur frá
Keflavík. Sjómaðurinn er talinn
hafa hryggbrotnað og liggur
hann nú á Borgarspítalanum.
Þyrlan lagði af stað klukkan
17.30 á sunnudaginn og fór elds-
neytisflutningavél með í ferðina.
Vélin lenti aftur við Borgarspítal-
ann í Reykjavík um klukkan 21.
Morgunblaðið/Júltus
Danski sjómaðurinn fluttur úr vamarliðsþyrlunni á Borgarspítalann
á sunnudagskvöldið.
Jón Magnússon
„Ekkert þeirra berst
eða barðist gegn skoð-
unum flokka sinna í
þjóðmálum. Sú stað-
reynd rýrir þó í engn
gildi þeirra sem fram-
bjóðenda en sýnir
hinsvegar enn fárán-
leikann sem er í því
fólginn að afneita þeim
við kosningar, en sam-
þykkja þau að öðru
leyti, sem fullgilda
flokksmenn.“
að fylgja eftir samþykktum viðkom-
andi kjördæmaráða. Yflrlýsing
formanns Framsóknarflokksins nú
vegna framboðs Stefáns Valgeirs-
sonar virðist reist á sömu rökum.
Sú afstaða er hins vegar röng.
Það er hlutverk miðstjórnar skv.
skipulagsreglum flokkanna og
kosningalögum að taka sjálf-
stæða afstöðu til mála sem
þessara. Væri svo ekki mundu
kosningalög að sjálfsögðu vera
orðuð öðmvísi en raun ber vitni.
Skrípaleikur
Menn geta séð hvað það er mik-
ill skrípaleikur fólginn í því að
mótmæla flokkstilveru trúnaðar-
manns stjómmálaflokks við kosn-
ingar en samþykkja hann síðan að
þeim loknum sem fullgildan flokks-
mann. Þannig var það með þau
Eggert, Jón og Sigurlaugu. Eggert
settist að kosningum loknum í þing-
flokk Sjálfstæðisflokksins og þau
Jón og Sigurlaug gegndu ýmsum
trúnaðarstörfum fyrir flokkinn eftir
þær kosningar sem þau buðu fram
sérstaka lista. Mér dettur ekki í hug
að halda að Stefán Valgeirsson setj-
ist ekki í þingflokk Framsóknar-
flokksins að kosningum loknun nái
hann kjöri. Mótmæli miðstjóraar
flokka þessara einstaklinga við
þvi að þau byðu sig fram í nafni
flokka sinna hefur þvi það eina
markmið að reyna að tryggja
einkarétt á nafni og grundvallar-
viðhorfum viðkomandi stjórn-
málaflokka í þeim tilgangi að
fæla holla flokksmenn frá þvi
að greiða þeim atkvæði sitt og
vinna að kjöri þeirra. Sú afstaða
er í fullri andstöðu við viðhorf kosn-
ingalaga. Ég hygg að ákvæði
kosningalaga, sem kveður á um að
miðstjóm þurfi að mótmæla því að
framboð sé fyrir viðkomandi flokk,
hafi fyrst og fremst verið sett til
að girða fyrir það að aðrir en flokks-
menn gætu boðið fram í nafni
flokksins, en það hafí hvorki verið
vilji eða markmið flutningsmanna
og stuðningsmanna þess ákvæðis,
sem lögfest var 1968, að flokks-
stjómir mótmæltu sérframboðum
eigin flokksmanna. Þó ber að geta
þess að hugmynd flutningsmanns
umræddrar tillögu 1968 var sú í
upphafi að einungis einn listi mætti
vera í framboði fyrir flokk, þó hann
breytti síðar afstöðu sinni eftir því
sem best verður séð á umræðum
um málið á Alþingi 1968.
Prófkjör
Til að gefa kjósendum flokks
aukið vald til að velja frambjóðend-
ur, hafa stjómmálaflokkamir
viðhaft prófkjör eða skoðanakann-
anir. Prófkjörin leystu vissan vanda,
en ýmsir annmarkar hafa komið
fram á þeim eins og öðmm mann-
anna verkum. Stærsti ókosturinn
er þó sá, að hvergi liggur ljóst fyr-
ir með hvaða hætti frambjóðendur
skuli valdir í hvert skipti. Þannig
er stundum viðhaft prófkjör og
stundum ekki. Þá em próflqorsregl-
ur með einum hætti í dag og öðmm
á morgun. Æskilegt væri, að flokk-
amir kæmu sér saman um próf-
lq'örsreglur og hefðu um það
samvinnu að framkvæma þau, ef
vilji er fyrir hendi að halda þeim
áfram. Aðalatriði málsins er þó það
með tilliti til ákvæða kosningalaga,
sem hér em gerð að umtalsefni, að
þeir sem gefa kost á sér í prófkjöri
em siðferðilega bundnir af því og
það er öldungis fráleitt að þeir sem
beðið hafa lægri hlut í prófkjöri
bjóði sig fram á sérlista. Undan-
tekning frá því gæti e.t.v. verið að
veigamikill málefnaágreiningur
kæmi upp á tímabilinu frá próflqöri
til kosninga, en um slíkt hefur ekki
verið að ræða. Þau Eggert, Jón og
Sigurlaug buðu sig fram á sínum
tíma í kjördæmum, þar sem próf-
kjör var ekki viðhaft. Þau höfðu
hins vegar beðið lægri hlut í fá-
mennum kjördæmaráðum. Þessi
skírskotun tekur því ekki til þeirra.
Hafa ber það i huga, að vilji
menn víkja frá því valfrelsi kjós-
andá, sem prófkjör óneitanlega
bjóða upp á, þá kann það að vera
í lagi, ef meirihluti kjöraefndar
eða kjördæmisráð hafa það að-
hald, að beiti þær valdi sínu
óviturlega geti þeir sem á er
hallað skotið máli sínu beint til
kjósenda og fengið þar úr því
skorið hvort þeir eiga erindi sem
erfiði.
Flokksræði
Bjami Benediktsson og fleiri
hans líka sáu hver hætta var búin
lýðræðinu í landinu væri valfrelsi
kjósenda ekki tryggt jafnt til manna
sem stjómmálaflokka. Réttindi
minnihluta ber að virða, það er eitt
mikilvægasta atriði lýðræðisskipu-
lags. Þetta gildir jafnt hvort sem
minnihlutinn er í félagi, stjóm-
málaflokki eða stjómarandstöðu á
hveijum tíma. Minnihluta má ekki
skammta annan og verri rétt en
meirihlutanum við almennar kosn-
ingar. Með afstöðu sinni hafa
miðstjómir Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokks stóraukið flokksræðið.
Sá fámenni hópur sem þar situr
hefur í raun tekið sér alræðisvald
til að gefa sumum frambjóðendum
flokksins flokksstimpil á flokks-
skrifstofu í öðm kjördæmi til að
sanna kjósendum sínum að þeir séu
útvaldir til framboðs og aðrir ekki.
Þau Eggert Haukdal, Jón G.
Sólnes, Sigurlaug Bjamadóttir og
Stefán Valgeirsson eiga það öll
sammerkt að til framboða þeirra
var stofnað af persónulegum ástæð-
um en ekki málefnalegum. Ekkert
þeirra berst eða barðist gegn skoð-
unum flokka sinna í þjóðmálum.
Sú staðreynd rýrir þó í engu gildi
þeirra sem frambjóðenda en sýnir
hinsvegar enn fáránleikann sem er
í því fólginn að afneita þeim við
kosningar, en samþykkja þau að
öðru leyti, sem fullgilda flokks-
menn.
Ég tel hentugast stjómmálalífi í
landinu að góð samstaða sé innan
stjómmálaflokka um framboð og
frambjóðendur. Slíkt er til þess fall-
ið að skapa þá festu sem stjómkerfí
okkar er nauðsynlegt. Því fer fjarri
að ég vilji hvetja til sérframboða.
Sú aðstaða getur hinsvegar skap-
ast, bæði vegna málefnaágreinings
og ágreinings um frambjóðendur,
að sérframboð minnihluta í flokki
eigi fullan rétt á sér. Það er hins-
vegar ekki mitt að dæma um hvort
framboð eigi rétt á sér eða ekki.
Það er heldur ekki rétt að þröng
flokksstjóm skammti flokksmönn-
um sínum tíma og tíðir í þeim
efnum. Það er kjósandans að velja.
Höfundur er lögmaður.