Morgunblaðið - 04.06.1993, Blaðsíða 14

SCMDMfNBLÁÖIÐ. FÖSTITDAOORI4';.0'lIíNÍ 1),993
r,Í4
Um starfsemi Iðnlánasjóðs
eftirSvein Valfells
Árið 1935 var stofnaður sjóður er
skyldi vera iðnaðinum til halds og
trausts. Starfsemi sjóðsins var veiga-
lítil til ársins 1963 er iðnrekendur
og iðnaðarmenn gengust undir að
greiða gjald í sjóðinn er kallast iðnl-
ánasjóðsgjald. Sum fyrirtæki hafa
greitt í sjóðinn frá upphafi, þ.e. í 30
ár. Er þetta stofnfé meginuppistáðan
af eigin fé sjóðsins, u.þ.b. 4.000 millj-
ónir króna, en því til viðbótar lagði
ríkissjóður fram u.þ.b. 1.700 milljón-
ir króna. Allt reiknað til verðlags nú.
Eigið fé sjóðsins í dag er um 3.200
milljónir svo að 2.500 milljónir hafa
tapast.
í lögum um Iðnlánasjóð, nr. 76 frá
1987, segir um tilgang sjóðsins að
hann sé til að efla framleiðslu og
framleiðni í iðnaði með því að veita
stofnlán og styðja við almennt um-
bótastarf í iðnaði. Á fundi með endur-
skoðendum nýverið upplýsti for-
stöðumaður sjóðsins þó að um 30%
útlána hans sé veitt til annars en
segir í lögum um tilgang sjóðsins. í
fréttum um uppboð á húsi Borgar-
kringlunnar hf. kemur fram að Iðnl-
ánasjóður er einn aðallánveitandinn.
Þetta er dæmi um útlán sem ekki
fellur að lögbundnum tilgangi sjóðs-
ins.
Sú lagalega túlkun hefur verið
sett fram að umboð Iðnlánasjóðs tak-
markist við lögin um Iðnlánasjóð og
önnur starfsemi en þar sé skilgreind
sé óheimil. Andstætt því hefur því
einnig verið haldið fram að Iðnlána-
sjóði sé allt það heimilt sem ekki sé
beinlínis bannað í lögunum. Sam-
bærilegur sjóður er Fiskveiðasjóður
íslands. Hann hefur þann tilgang,
að lána fyrirtækjum í sjávarútvegi
og fiskvinnslu. Ekki er kunnugt um
að Fiskveiðasjóður hafi lánað til ann-
arrar starfsemi en þeirrar sem getið
er í lögum um hann.
Ársskýrsla Iðnlánasjóðs vegna
ársins 1992 er nú komin út. Veglegt
rit, prentað á glæstan pappír með
mörgum myndum og virðist hvergi
hafa verið til hennar sparað. Margt
athyglisvert kemur fram í ársreikn-
ingum sjóðsns.
Vaxtamismunur er álagning
banka og sparisjóða á flármagn það
sem þeir taka að láni og endurlána.
Segja má að í bankastarfsemi sé
bæði heildsala og smásala. Fjárfest-
ingarbankar eins og Iðnlánasjóður
og Fiskveiðasjóður láni fáum stórum
viðskiptavinum. Aðrir bankar og
sparisjóðir stundi smásölu með fjölda
viðskiptavina. Álagning og kostnað-
ur smásalans er verulega hærri en
heildsalans, sem er með einfaldari
rekstur. Viðskiptavinir Iðnlánasjóðs
eru um 1.250 og lánveitingar um
з. 000 en í íslandsbanka hf. eru t.d.
yfir 70.000 reikningar ogtugþúsund-
ir lána. í reikningum Iðnlánasjóðs
segir, að vaxtamunur heildarfjár-
magns sé 1,33%. Ef betur er að gáð
er vaxtamunur inn- og útlána sem
viðskiptavinurinn greiðir meiri. Mis-
munur ijármunatekna og gjalda án
verðbreytingarfærslu er u.þ.b. 690
milljónir króna og vaxtaberandi útlán
и. þ.b. 12,3 milljarðar króna. Þetta
gerir vaxtamun upp á 5,6%. Til sam-
anburðar má benda á að Fiskveiða-
sjóður er með 3% vaxtamun metið á
sama hátt og íslandsbanki um 6,4%.
Segja má því að Iðnlánasjóður sé
heildsölubanki með smásöluálagn-
ingu.
■ I ársreikningum Iðnlánasjóðs fyrir
árið 1992 kemur fram að hagnaður
ársins hafi numið 55,9 milljónum
króna. Iðnlánasjóðsgjald nemur
147,8 milljónum og framleiðslugjald
af áli kr. 3,5 milljónum króna. Að
iðnlánasjóðsgjaldi og framleiðslu-
gjaldi af áli slepptu, sem eru framlög
frá iðnaðinum, er tap sjóðsins á árinu
1992 95 milljónir króna en ekki 55,9
milljóna króna hagnaður.
Framlag sjóðsins í afskriftasjóð
útlána er kr. 439,3 milljónir, sem er
matsatriði og óvíst hvort dugi til að
mæta’væntanlegu tapi vegna útlána,
en því til viðbótar er tap af eignar-
hlutum í öðrum félögum kr. 30,7
milljónir eða samtals 470 milljónir
króna. Fiskveiðasjóður skilaði 122
milljón króna hagnaði eftir 262 millj-
óna króna framlag í afskriftareikn-
ing. Það vekur athygli að ársskýrsla
Fiskveiðasjóðs er einföld, ódýr í
framleiðslu með engum myndum.
Iðnlánasjóður er í leiguhúsnæði. í
reikningunum kemur fram að inn-
réttingar og skrifstofubúnaður kosti
kr. 91,2 milljónir króna, tölvubúnað-
ur kr. 43,1 milljón króna og aðrar
eignir 17,2 milljónir króna eða sam-
tals 151 milljón kr. sem er um 7
milljónir á starfsmann. Hjá Fisk-
veiðasjóði, sem er helmingi (50%)
stærri en Iðnlánasjóður og er í eigin
húsnæði, er bókfærð eign húsnæðis-
ins 90,5 milljónir króna og annar
búnaður á 19,9 milljónir króna eða
samtals 110 milljónir eða 4,8 milljón-
ir á starfsmann og er þá húsnæðið,
sem er eign sjóðsins, innifalið. Útlán
á starfsmann hjá Fiskveiðasjóði eru
kr. 911 milljónir króna en hjá Iðnl-
ánasjóði 618 milljónir króna.
Lögum samkvæmt skal Iðnaðar-
banki íslands hafa á hendi, sam-
kvæmt sérstökum samningi, dagleg-
an rekstur Iðnlánasjóðs. Þegar Iðn-
aðarbankinn hf. sameinaðist Islands-
banka hf. fluttust öll réttindi pg
skyldur Iðnaðarbankans yfir á ís-
landsbanka hf. Engu að síður rifti
Iðnlánasjóður samningi um rekstur
sjóðsins og hóf sjálfstæðan rekstur,
þótt lög segðu annað.
í skýringu nr. 15 í reikningunum
kemur fram að veitt voru eftirfar-
andi framlög til ótilgreindra aðila.
Framlög til markaðsmála 33 milljón-
ir króna, lánum breytt í framlag 58
milljónir króna og framlag til ha-
grannsókna 15,5 milljónir króna eða
samtals 106,6 milljónir króna. Eðli-
legt væri að upplýst væri hverjir
hafa fengið styrki, en það kemur
hvergi fram í skýrslunni. Ekki er séð
að þagmælskuskylda gildi um styrk-
veitingar, en í lögum um sjóðinn
segir: „... að óheimilt sé að láta
óviðkomandi aðilum í té nokkuð af
þeim upplýsingum sem gefnar eru í
sambandi við lántökubeðnir eða lán-
tökur úr sjóðnum."
Atvinnuvegir á íslandi hafa verið
í aldanna rás að mestu sjálfsþurftar-
búskapur bænda og leiguliða, allt
fram að byrjun þessarar aldar. Hjá
öðrum vestrænum þjóðum sem
stundað hafa viðskipti, verslun og
iðnað öldum saman, hafa þróast siða-
reglur um hagsmunatengsl og hags-
munaárekstra í viðskiptum auk ann-
arra siðareglna. Isiandsbanki hf. hef-
ur sett slíkar reglur sínum_ starfs-
mönnum eða Codex Ethicus íslands-
banka hf. Þótt fyllsta traust sé borið
til starfsmanna eru slíkar reglur sett-
ar til að fyrirbyggja vantraust við-
skiptaaðila og annarra er tengjast
bankanum og að ógætni valdi ekki
mistökum.
Nýverið stofnaði Iðnlánasjóður
fyrirtæki í samkeppni við önnur fyrir-
tæki er greiða iðnlánasjóðsgjald. Er
til þess stofnað vegna gjaldþrots
númer tvö hjá fyrirtæki sem Iðnlána-
sjóður lánði stórfé til. Fyrir voru fyr-
irtæki er önnuðu markaðnum og við-
bótaríjárfesting í þessum iðnaði
óþörf, eins og gjaldþrotin sanna.
Hagsmunaárekstrar?
Áður en þetta seinna gjaldþrot
varð hafði Iðnlánasjóður undirritað
viljayfirlýsingu um að selja þetta
fyrirtæki öðrum. Fylgja skyldu með
í kaupunum vélar og vélbúnaður
annars fyrirtækis, er enn var starf-
andi og veðsett var Iðnlánasjóði.
Þessi ráðagerð fórst fyrir. í stjórn
hins nýja fyrirtækis Iðnlánasjóðs,
Hrauns hf., sátu starfsmenn sjóðs-
ins, sem hafa allan aðgang að fjár-
málalegum upplýsingum keppinaut-
anna. Eftir að iðnaðar- og viðskipta-
ráðuneytið veitti Iðnlánasjóði ámæli
Hluthafafundur eða matarboð
eftir Þór Sigfússon
Fyrir skömmu voru haldnir tveir
aðalfundir íslenskra viðskipta-
banka, jslandsbanka_ og Lands-
banka. Á aðalfundi íslandsbanka,
þar sem mættu nokkur hundruð
hluthafa, urðu heitar umræður um
stöðu bankans og stjórnun hans. í
ársreikningum hans kom fram að
tap á rekstrinum nam 170 milljón-
um króna þrátt fyrir að verulega
hafi verið dregið úr rekstrarkostn-
aði m.a. með fækkun útibúa, upp-
sögnum og almennum sparnaðarað-
gerðum. Margir hluthafar lýstu yfir
óánægju með rekstrarafkomuna.
Bankastjórn var gagnrýnd og þess
krafist að umbótum í rekstri bank-
ans yrði hraðað. Loks fór fram
kosning til stjórnar og þar komst
m.a. að fulltrúi þeirra hluthafa, sem
ekki voru í stjórn bankans á síðasta
rekstrarári og töldu stjórnun hans
ábótavant.
Ríkisbankasljórnin hélt
samsæti...
Hjá Landsbankanum hélt banka-
stjórn hans ársfund, sem hefur svip-
aðan tilgang og aðalfundur hlutafé-
lags, en þar var töluvert öðruvísi
um að litast. Þar voru allir banka-
stjórar bankans saman komnir,
bankaráð Landsbankans, skipað
pólitískum fulltrúum, auk fulltrúa
eigenda bankans þ.e. „allra lands-
manna“, iðnaðar- og viðskiptaráð-
herra. Eftir huggulegan mat og
drykk var ársskýrsla bankans
kynnt. Þar kom fram að hallinn á
rekstrinum nam um 4.000 milljón-
um á síðasta ári. Heitar umræður
áttu sér ekki stað, enginn stóð upp
og gagnrýndi bankastjóra Lands-
bankans eða bankaráð hans. Þeir
sem hefðu viljað gera usla í þessu
boði Landsbankans hefðu átt við
ofurefli að etja. Allir fóru heim eft-
ir stuttan og snaggaralegan fund
vitandi að allavega þeir myndu ekki
missa vinnuna eða verða kallaðir
til ábyrgðar vegna stöðu bankans.
...og kallaði nokkra ritara til
ábyrgðar
Vegna slæmrar afkomu voru síð-
an almennir bankastarfsmenn, rit-
arar og afgreiðslufólk, kallaðir til
ábyrgðar og þeim sagt upp störfum.
Þetta er vandi ríkisfyrirtækja í
hnotskurn. Það er erfitt að kalla
yfirmenn þeirra til ábyrgðar ólíkt
því sem er hjá hlutafélögum þar sem
hluthafar geta á hluthafafundum
heimtað breytingar ef reksturinn
gengur illa. Áuðvitáð þarf stundum
að segja upp fólki í fyrirtækjum en
aðgerðir og aðgerðarleysi Lands-
bankans í hagræðingu sýna vel
hversu óhagkvæmt ríkisrekstrar-
formið er í bankarekstri.
Ríkisbankakerfið er úr sér
gengið
Auðvitað gætu mistök við út-
sendingu uppsagnarbréfa komið
upp hjá hlutafélagsbanka rétt eins
og hjá Landsbankanum, en vand-
kvæði við ríkisrekstrarformið koma
skýrt fram þegar atburðir síðustu
daga og vikna eru skoðaðir. í fyrsta
lagi verður til samtiygging stjórn-
enda ríkisbankans sem gerir það
að verkum að yfirmönnum er und-
antekningarlítið aldrei sagt upp.
Erlendis er stjórnendum oft sagt
upp en ekki einungis almennu
starfsfólki. Stjórnendum stórra
bandarískra og evrópskra hlutafé-
laga hefur verið sagt upp af
óánægðum hluthöfum þegar af-
koma fyrirtækjanna er slæm eða
upp hefur komist um flottræfilshátt
stjórnendanna. Á hluthafafundi ís-
landsbanka var m.a. rætt um að
fækka í yfirstjórn bankans og spara
þannig í rekstrinum. Nú þegar er
einn aðalbankastjóri Islandsbanka
í stað þriggja áður sem eru fyrstu
merki þess sem framundan er í
Þór Sigfússon
„Þetta er vandi ríkis-
fyrirtækja í hnotskurn.
Það er erf itt að kalla
yfirmenn þeirra til
ábyrgðar ólíkt því sem
er hjá hlutafélögum þar
sem hluthafar geta á
hluthafafundum heimt-
að breytingar ef rekst-
urinn gengur illa.“
breytingum á yfirstjórn bankans.
I öðru lagi tekur enginn ábyrgð
á ákvörðunum eins og t.d. uppsögn-
um. Bankastjórn Landsbankans vís-
ar á fulltrúa eigenda og fulltrúi eig-
enda vísar á bankann. Aldrei vísa
bankastjórar íslandsbanka ábyrgð
á almennum rekstrarákvörðunum
yfir á hluthafa eða öfugt.
Loks má nefna að sambandsleysi
yfirstjórnar ríkisbankans við starfs-
menn virðist verulegt. Hér er ekki
á nokkurn hátt fullyrt að banka-
stjórar eða bankaráð Landsbankans
samanstandi ekki af hæfu fólki en
þekking þeirra á rekstri fyrirtækja
eins og banka er takmöruð.
...og þörf er á breyttu
rekstrarformi
Kostir hlutafélagsformsins um-
fram önnur rekstrarform hafa mar-
goft sýnt yfirburði sína enda er
þetta algengasta rekstrarform fyr-
irtækja um allan heim. Bankastjór-
ar í hlutafélagsbanka þurfa að
standa sig, þeir geta ekki varpað
ábyrgð ákvarðana í almennum
rekstri yfir á hluthafa. Bankastjórar
hlutafélagabanka þurfa einnig að
hlusta á hluthafa og hlýða ákvörð-
unum þeirra. Engin náttúrulögmál
ríkja í hlutafélagsbanka sem segja
að bankastjórar verði ávallt að
styðja ákveðna stjórnmálaflokka.
Við þurfum að breyta Búnaðar-
bankanum og Landsbankanum í
hlutafélög eins og íslandsbanka.
Við þurfum að selja hluti í þeim á
almennum markaði og að dreifa
eignaraðild í þeim þannig að of
mikið vald safnist ekki á fárra hend-
ur. Þá má geta þess að það þarf
ekki að selja öll hlutabréfin heldur
einungis hluta af þeim. Ef eftir-
spurn er ekki næg þá getur ríkið
átt tiltekinn hlut áfram þar til mark-
aður er til staðar fyrir bréfin.
Við íslendingar hljótum að læra
af reynslu undangenginna ára.
Reynslan á að kenna okkur að of-
fjárfesting, sóun og pólitísk greiða-
semi eru náfrænkur sem verða ekki
aðskildar og hafa komið sér vel
fyrir í ríkisreknu fjármálakerfi okk-
ar. Til þess að snúa við blaðinu
þarf að breyta bönkunum í hlutafé-
lög og selja hluti í þeim.
Höfundur er hagfræðingur
„Að iðnlánasjóðsgjaldi
og framleiðslugjaldi af
áli slepptu, sem eru
framlög frá iðnaðinum,
er tap sjóðsins á árinu
1992 95 milljónir króna
en ekki 55,9 milljóna
króna hagnaður.“
vegna stjórnarsetu starfsmanna hans
í hinu nýja félagi viku starfsmenn
sjóðsins úr stjórn félagsins. Einnig
má benda á að starfsmaður Iðnlána-
sjóðs situr í stjóm Iðnþróunarsjóðs,
sem er að nokkru leyti samkeppnis-
aðili Iðnlánasjóðs. Eru hér mögulegir
hagsmunaárekstrar? Einnig má
benda á að forstjóri Iðnlánasjóðs er
stjórnarformaður Hampiðjunnar hf.,
en framkvæmdastjóri hennar er for-
maður Félags íslenskra iðnrekenda
og yfirmaður framkvæmdastjóra fé-
lagsins, sem situr í stjórn Iðnlána-
sjóðs. Eru hagsmunatengsl möguleg?
A undanförnum árum hefur stefna
stjórnvalda í austri sem vestri leitað
æ meira inn á þá braut að einka-
væða fyrirtæki og banka. Stofnanir,
opinberar sem hálfopinberar, eiga á
hættu að leiðast af braut síns upp-
runalega tilgangs og beinast inn á
að vera valdastólar stjórnenda sinna,
þar sem hagsmunir forstjóranna sitja
í fyrirrúmi. Þróunarbanki Evrópu er
dæmi um það, þar sem eyðsla í glæsi-
byggingu um starfsemina og ferða-
lög forstjórans höfðu forgang fyrir
lánveitingum til nauðstaddra þjóða.
Reynslan hefur kennt mönnum að
nauðsynlegt aðhald fæst helst ef
bein fjárhagsleg tengsl eru milli
þeirra, er velja stjórnendur fyrirtæk-
is, og afkomu fyrirtækisins. Dæmi
um slíkt aðhald, er gagnrýni hlut-
hafa íslandsbanka hf. á aðalfundi
hans nýlega, þegar beint stjórnarkjör
var viðhaft í fýrsta skipti.
Deilt hefur verið um hvort Iðnlána-
sjóður sé óskoruð eign ríkisins eða
sameign þeirra er í sjóðinn hafa
greitt.
Nú liggur /rammi tillaga um að
stofna eigi íslenska íjárfestingar-
bankann hf. Steypa á saman Iðnlána-
sjóði og Iðnþróunarsjóði í eitt félag,
að undanskyldri vöru- og markaðsde-
ild Iðnlánasjóðs, sem á að vera sjálf-
stæður sjóður. Ríkissjóður á að eiga
60% hlutafjárins og nýr sjóður er
nefnist Iðnaðarsjóður 40%. Tekjur
hans skulu renna til reksturs á nýju
félagi sem myndað verður úr Lands-
sambandi iðnaðarmanna, Félagi ís-
lenskra iðnrekenda, Félagi prentiðn-
aðarins og Verktakasambandi ís-
lands. Þeir sem greitt hafa iðnlána-
sjóðsgjald, en til eru fyrirtæki sem
greitt hafa á annað hundrað milljón-
ir króna að núvirði í slíkt gjald, fá
einskis hagræðis notið ef þau eru eða
verða ekki félagar í þessum samtök-
um.
Sé sá skilningur réttur að Iðnlána-
sjóður sé alfarið eign ríkisins, þá er
verið að afhenda þrýstihópi eignir
almennings. En á hinn bóginn ef
þeir, sem greitt hafa í þennan sjóð,
eiga einhvern eignarhlut í honum,
þá er verið að afhenda þeirra eign
öðrum. Óvíst er þó að þetta verði
samþykkt, þar sem þetta brýtur í
bága við landsfundarsamþykkt og
stefnuskrá annars stjórnarflokksins,
Sjálfstæðisflokksins.
Því er spurt: Er Iðnlánasjóður á
réttri leið?
Höfundur er verk- og
viðskiptjifræðingur