Morgunblaðið - 26.10.1997, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1997 11
Hli 1,0%- itf all ne1 ttc ibr 'Ott fluttra / aðfl uttr ai af m ar infj öldé
0,8% - í BROTTFLUTTIR umfram aðflutta
(/,0/0
U,4/o
' 0,2%

-U,2% 7
-0,4%
-0,6% r AÐFLU1 mR
-0,8% 1 umfram brottfl. ~T -
-1,0%- 1£ 171 19 75 —i—i—i—i—i—i————— 1980 1985 19 90 995
Kaupmáttur greidds tímakaups á höfuðborgarsvæði
Þróun vergrar landsframleiðslu á mann 1970 -1996
+*n/7o £ § +15% IJ E ' -j 0 (O S -5% => =r* ....

\ /

-i. -11/70» r— 1971 1975 19 80 1985 1990 1995
Tveir kraftar
að verki
RAGNAR Thorarensen
rekur í ritgerð sinni
helstu kenningar
fræðimanna um orsak-
ir búferlaflutninga. Oft er talað
um tvo krafta sem hafi áhrif í
þeim efnum. Annars vegar eru
einhveijir neikvæðir þættir heima
fyrir sem þrýsta á fólk að flytja
og hins vegar einhveijir jákvæðir
þættir á væntanlegum áfanga-
stað sem toga í fólk.
Jákvæðir og neikvæðir þættir
eru til á báðum stöðum en þegar
jákvæðu þættimir á áfangastað
eru öflugri en heima fyrir getur
niðurstaðan orðið búferlafiutn-
ingar.
Ákvörðunin getur verið tekin
af fúsum og frjálsum vilja eins
og algengast er í auðugum iðn-
ríkjum. Annað er upp á teningn-
um í fátækum þróunarríkjum,
þar getur neyð vegna uppskeru-
brests og hungurs þvingað fólk
á brott frá heimilum sínum.
Loks verður að nefna að stund-
um ráða menn litlu eða engu um
örlög sín, fólk hrekst á brott
vegna styijalda eða harðstjórnar,
gerist flóttamenn. Og fyrr á öld-
um var algengt að mannaveiðar-
ar rændu fólki til að hneppa það
í þrældóm.
Vegalengd og samgöngur milli
staðanna skipta stundum máli.
Of mikil fjarlægð til ákjósanlegs
staðar eða landfræðilegar að-
stæður geta verið hindrun og
tafið fyrir búferlaflutningum.
Bjóðist einhver freistandi tæki-
færi nær uppmnastaðnum fer
fólk fyrst þangað og leggur ekki
á sig þung útgjöld vegna flutn-
inga ef hægt er að fullnægja
helstu óskunum með auðveldari
hætti. í sumum tilvikum er þó
ódýrara og hampaminna að flytja
til fjariægra staða en þeirra sem
nær em landfræðilega.
Samkvæmt hefðbundnum
fræðikenningum er það einkum
leit að hentugri og hagkvæmari
stað til að búa á sem rekið hefur
fólk til að setjast að í öðm landi.
Afkoman er talin góð eða slæm
eftir því hve mikið er eftir í pyngj-
unni þegar búið er að greiða
beina skatta, eftir því hve miklar
ráðstöfunartekjumar em. Þær
em helsta mælistikan en það sem
öllu skiptir er að sjálfsögðu kaup-
mátturinn, hvað fæst af vömm
og þjónustu fyrir ráðstöfunar-
krónumar.
Félagsleg skilyrði, breyttar
aðstæður og skoðanir
Fleira kemur til þegar rætt er
um orsakir búferlaflutninga milli
landa. Margir svonefndir mann-
gildissinnar benda á að dæmi-
gerður einstaklingur láti ekki
nema að nokkm leyti stjómast
af hagrænum orsökum í venju-
legum skilningi. Fólk hugi að
ýmsum félagslegum þáttum og
öllu umhverfinu sem oft geti ráð-
ið úrslitum við val á búsetu. Er
þá meðal annars átt við félags-
lega þjónustu, atvinnuskilyrði og
aðstöðu til menntunar á staðnum.
Þetta sést vel þegar flutningar
fólks innanlands á íslandi em
kannaðir með kjördæmin átta í
huga. Fækkunin er mest á Vest-
fjörðum þótt meðaltekjur séu þar
hæstar og minnst atvinnuleysið.
Skortur á ýmissi þjónustu, ein-
hæft atvinnulíf og einangrun,
raunvemleg eða ímynduð, virðast
ásamt óblíðum náttúmskilyrðum
ýta undir brottflutning þrátt fyr-
ir góð lífskjör í efnalegu tilliti.
Viðhorf þess sem ákveður að
flytja til annars lands geta hafa
breyst og valdið búferlaflutning-
unum. Forgangsröðin í lífínu get-
ur tekið stakkaskiptum vegna
aukinnar menntunar og þá getur
orðið knýjandi nauðsyn að færa
sig um set, jafnvel til annars
lands. Fráfall maka eða önnur
umskipti í einkalífinu geta einnig
ýtt undir flutn'inga.
Huglægir þættir og samfé-
lagsbreytingar sem erfitt er að
meta nákvæmlega geta verið
mikilvæg. Ef hugað er að að-
stæðum hér má nefna að tungu-
málakunnátta hefur aukist, sama
er að segja um öll samskipti okk-
ar við erlendar þjóðir. Á liðnum
áratug gerbreyttist Qölmiðlun
með auknu frelsi, efni sjónvarps-
stöðvanna er að meirihluta feng-
ið utan landsteinanna. Útlönd eru
ekki jafn fjarlæg og áður í huga
unga fólksins og ekkert tiltöku-
mál að vinna erlendis um skeið,
kynnast öðrum þjóðum.
LJÓST er að undanfarna ára-
tugi hafa árlega nokkru
fleiri fslendingar sest að
erlendis en hafa snúið aft-
ur heim, munurinn er rúmlega 400
manns á ári. Á móti vegur að nokkru
leyti að fleiri útlendingar setjast hér
að en hverfa aftur úr landi og eðli-
leg viðkoma hefur tryggt stöðuga
flölgun í landinu. En er ástæða til
þess að tala um landflótta og þá
ekki síst þeirra sem við megum síst
við því að missa? Sigurður Guð-
mundsson skipulagsfræðingur hjá
Byggðastofnun var spurður álits.
„Eg hef verið þeirrar skoðunar
að þetta tap sem við höfum horft
upp á um langt skeið sé ekki þess
eðlis að ástæða sé til að hafa af því
áhyggjur," segir Sigurður.
„Hins vegar verð ég að viður-
kenna að ég hélt ekki að við hefðum
tapað svo mörgum íslenskum ríkis-
borgurum úr landi umfram þá sem
fluttust hingað. Það kom mér á óvart
þegar ég kannaði þetta fyrir
skömmu. Þá vil ég nú taka það fram
að ég tel að við höfum hagnast á
því að fá hingað útlendinga en við
sjáum eftir hveijum íslendingi. Það
getum við sagt án þess að gerast
sek um einhveija þjóðrembu."
Sigurður segist halda að allmikið
af því fólki sem nú sé greinilega
meira los á en áður sé háskólamennt-
að. Hann segir að ekki hafi verið
stundaðar miklar rannsóknir á bú-
ferlaflutningum milli íslands og ann-
arra landa en mesta breytingin sé
hvað miklu meira sé um
þá. Mun meiri hreyfing
sé á íslendingum en
áður.
Aldrei pláss fyrir
alla
Fólk sé meira á far-
aldsfæti sem sé eðlilegt
í ljósi aukinnar alþjóða-
væðingar, samninga
um viðskiptafrelsi, betri
samgangna og breyttr-
ar heimsmyndar. All-
margir hafi verið skipti-
nemar á unglingsárun-
um og fengið þannig
meiri innsýn í líf ann-
arra þjóða en hægt sé
að gera með stuttum ferðalögum.
„Það verður aldrei pláss fyrir alla
til að stunda sitt svið hjá svona fá-
mennri þjóð á svona háu menntunar-
stigi, það er alveg á hreinu. Eg get
nefnt sem dæmi lækni sem sérhæfir
sig í ákveðinni grein,
möguleikarnir á að
koma til baka eru oft
afar takmarkaðir.
Sama er að segja um
óperusöngvara. Ein-
hveijir geta ef til vill
lifað af söngnum hér
og þá kannski einhveiju
sultarlífi en ef fólk er
með mikinn metnað er
þessi eyja bara of lítil!
Það er kannski ein
staða á landinu og hún
er þegar skipuð. Aftur
á móti getur verið
nægilegt rými, jafnvel
ótakmarkað, í öðrum
greinum eins og hug-
búnaði og slíku.“
Sigurður segir að við verðum að
horfast í augu við að sem menntuð
þjóð hljótum við að verða útflytjend-
ur hæfileikafólks í vissum greinum.
Á hinn bóginn sé eðlilegt að við reyn-
um einkum að efla þekkingu og
menntun á sviðum þar sem heima-
markaðurinn takmarki ekki oln-
bogarýmið verulega.
„Ég ætla ekkert að mæla með eða
móti fjöldatakmörkunum í greinum
eins og læknisfræði. En mér virðist
það vera nokkurn veginn rakið að
ef við eyðum mun meira fé en nú til
að mennta t.d. fleiri lækna leiði það
til þess að margir þeirra verði að
leita sér að störfum annars staðar."
Hlutverk stjómvalda sé að tryggja
nægilegt svigrúm hér fyrir frum-
kvæði, þá sé fremur hægt að halda
fólki á landinu en ekki sé auðvelt
að skipuleggja fyrirfram hvar menn
eigi að láta til sín taka í atvinnu-
rekstri. Allra mikilvægast sé að sjá
til þess að menntun sé viðunandi —
og sætta sig við ákveðin afföll vegna
brottflutnings. „Hins vegar erum við
að þessu til að efla okkar eigið þjóð-
félag. Við erum ekki svo alþjóðlega
sinnuð að okkur finnist að það eigi
að vera fórnfúst framlag okkar til
heimsmenningarinnar að mennta
fólk sem setjist síðan að erlendis."
Kunnum margt
betur en aðrir
Sigurður er minntur á ummæli
sumra fræðimanna sem segja að við
höfum sem þjóð ekki skarað fram
úr í öðru en að nýta náttúrauðlindir
og það oft án forsjálni. Hann er lítt
hrifinn.
„Ég veit ekki alveg hvað ég á að
segja um þetta. Við kunnum margt
betur en aðrir. Áður datt okkur ekki
í hug að við gætum t.d. kennt öðru
fólki að reka hitaveitur. Hveijum
hefði einu sinni dottið í hug að ís-
lendingar gætu selt útlendingum
búðarkassakerfi?
Við erum þjóð sem að minnsta
kosti enn þá á fullt af einstaklingum
sem hugsa sjálfstætt, eru vanir að
takast á við vandamál og leysa þau.
Þetta eru menn og konur sem í sum-
arvinnunni á yngri árum hafa lent
í ýmsum verkefnum sem hefðu í
raun og veru brotið einhveija Evr-
ópustaðla um að ekki megi fela ungu
fólki svona mikla ábyrgð.
Niðurstaðan er fólk sem ekki gefst
upp, fólk sem ekki er með minni-
máttarkennd. íslendingar sem fara
til útlanda standa sig oft mjög vel
þar þótt samkeppnin sé miklu harð-
ari.“
Oft höfum við ekki áttað okkur á
sóknarfærunum og því sem við get-
um, að sögn Sigurðar. Hann minnir
á að nú sé verið að selja hugmynd-
ina að 10-11 verslunum erlendis.
Útlendir viðskiptavinir kaupi réttinn
til að nota skipulag og reynslu sem
fengist hefur hér. „Við erum að fara
að selja hönnun og uppröðun í búð-
um til útlanda! Pizzur eru nú ekki
beinlínis íslensk vara en það er líka
verið að selja þannig þjónustu út.
Við erum þarna að selja þekkingu
og frumkvæði á sviði sem við hefðum
áður talið að við værum fremur léleg
i,“ segir hann og varar enn við því
að gert sé of lítið úr getu okkar.
Hljótum að flytja
út hæfileikafólk
á vissum sviðum
Sigurður
Guðmundsson