Morgunblaðið - 13.06.1998, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 13. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Þeir sem ekki þekkja söguna eru
dæmdir til að endurtaka hana
FYRIRSOGN grein-
arinnar er tilvitnun í
orð J.M. Keynes, þeg-
ar hann sagði af sér
sem fulltrúi á frið-
arráðstefnunni í Ver-
sölum 1919. Aðeins 20
árum síðar var heim-
urinn kominn í aðra og
ógurlegri styrjöld en
þá fyrri.
Eftir ellefu alda bú-
setu í þessu landi höf-
um við Islendingar
sannað, svo ekki verð-
ur um villst, að við get-
um lifað allt af, nema
kannski okkur sjálf.
Hörmungar, drepsótt-
Kristján
Hall
ir, eldgos og ísaldir renna hjá, sem
hver annar sjálfsagður hluti tilver-
unnar. Við þraukum það allt, bíð-
um eftir betri tíð og stundum
virðumst við jafnvel hafa stjórn á
rás örlaganna og eigin velferð um
skamma hríð. Þegar síðan tekur að
rofa til, og kominn er tími til að
njóta ávaxta erfiðisins grípa örlög-
in inn í nýjan leik og þá virðist and-
• Nskotinn laus.
Þeir orðuðu það svo þrælarnir
hans Ingólfs Amarsonar, að til
lítils hefðum við yfirgefíð blómleg-
ar sveitir í Noregi ef við ættum síð-
an að byggja útsker þetta. En þeir
voru nú bara þrælar, og voru ekki
til þess kosnir að rífa kjaft, heldur
arka fjörurnar í leit að
öndvegissúlunum.
En hér ólst upp þjóð
sem byggði skerið, og
með þrautseigju og
harðfylgi varð hér
byggt upp þjóðfélag
með svolitlu jafnræði
og von. Búin stækkuðu
og nokkuð almenn vel-
megun fylgdi í
kjölfarið. í tvö hund-
ruð ár héldum við
þetta út, þar til við
kynntumst sjálfum
okkur. Við hófum til
metorða biskup
nokkurn sem hneppti
okkur í fjötra svo
þrælslega að þeir dugðu okkur
næstu níu aldirnar, enda höfum við
prísað manninn æ síðan og talið
hann til stórmenna sögunnar.
Hann hét Gissur, og var Isleifs-
son, og bjó hér til skattheimtu
tíundar, sem var harðari en nokk-
urs staðar þekktist í heiminum þá
og vakti undrun erlendra manna
sem til þekktu. Því hér var tíundin
eignaskattur en ekki tekjuskattur
eins og almennt tíðkaðist á Vestur-
löndum. Við kvótafrumvai’p þess
tima fékk hann til stuðnings
nokkra höfðingja landsins, gegn
því að þeir fengju hlut í auðnum
sem safnað yrði saman. A örfáum
árum varð hér til stétt manna, sem
Við lifum nú á frið-
aröld, segir Kristján
Hall, en sjáum öll
blikuna í fréttunum.
eignaðist öll auðæfi landsins. Eigur
söfnuðust á hendur fárra manna
sem stofnuðu um sig hirð, drápu
hver annan og að sjálfsögðu alla
sem ekki virtu þeirra kerfi.
Við köllum það friðaröldina, sem
þessir menn notuðu til að sölsa
undir sig jarðeignir og búpening
almúgans, en þegar þeir höfðu
stemmt af sitt debet og kredit, þá
hófu þeir að seilast í eigur hver
annars. Verslunin hætti að þjóna
hagsmunum almennings, og vöru-
innflutningur miðaðist við hags-
muni höfðingjanna, og koðnaði
smám saman niður. Þá vildi okkur
til „happs“, að Noregskonungur
hafði áhuga á að ná Islandi undir
sig, og kannski forðaði hann okkur
frá sjálfum okkur, eins og sumir
hafa bent á.
Það var þjóð full bjartsýni sem
kaus sér sjálfstæði 1944. Hins veg-
ar virðist sagan ætla að kveða upp
þann dóm við höfum ekkert lært og
öllu gleymt. Ekki voru liðin nema
tæp fimmtíu ár þegar hafist var
handa við að búa til nútímakvóta-
frumvarp. Með þessu nýja frum-
ISLENSKT MAL
„NU VERÐUM við að stípa á
því,“ sagði Marinó Þorsteinsson
leikari við mig um daginn, og
mér fannst ég vera kominn heim
í Svarfaðardal eða niður á Dalvík.
Óskaplega getur verið notalegt
að heyra orðtök úr æsku sinni,
þau sem maður er búinn að
gleyma til daglegrar notkunar.
En hvað þýðir það þá í minni
okkar Marinós „að stípa á því“?
Það þýðir að herða sig. En hvað-
an er þetta brðalag komið, og
hverju er sögnin að stípa skyld?
Nú vandast málið. Eg var svo
sannfærður um að hún væri rituð
eins og ég hef hér gert hingað til,
að Jón Hilmar Jónsson gerði mér
þann greiða að benda mér á hana
í rithættinum „stýpa“ í uppruna-
orðabók Asgeirs Blöndals Magn-
ússonar hinni miklu. Hann er þó
ekki viss um ritháttinn, og nú tek
ég upp úr Asgeiri:
„taka rösklega til matar síns;
herða sig. Stofnsérhljóð orðsins
er óvíst (breytt letur hér), en
e.t.v. ý og orðið þá í ætt við
stjúpa, stúpa, staup, steypa ...
og upphafl. merking e.t.v. að
stýfa e.þ.h.“
Hér er margur vafinn, en As-
geir virðist fara fremur eftir fyrri
merkingunni sem hann gefur, en
hún er umsjónarmanni ókunnug.
Verður nú reynt að fara aðra
slóð, þó torfær sé.
Til er í ensku lýsingarorðið
steep=brattur; óhæfilegur,
gegndarlaus. Sögnin to steep
hefur nokkuð breytilega merk-
ingu, en meðal annars að sökkva
sér ofan í eitthvað, t.d. lærdóm í
tiltekinni gi’ein.
Er nú ekki hugsanlegt að til
okkar hafi borist einhver steep-
orð úr ensku sem hafi alið af sér
orðasambandið að stípa á=herða
sig, sækja á brattann?
Þetta orðasamband er sjald-
gæft og staðbundið. Orðabók
Háskólans hafði engin dæmi úr
bókum, og eingöngu tvö í tal-
málssafninu, annað frá Kristjáni
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
957. þáttur
Eldjám og hitt frá Gísla Jónssyni
0).
Því miður er sögnin að stípa
(stýpa) ekki í Altnordisches
etymologisches Wörterbuch eft-
ir Hollendinginn Jan de Vries.
Hann hefði þá sennilega sett við
hana einn af sparifrösunum sín-
um, þegar vissu þraut: 1) „Etym-
ologie unklar“. 2) „Etymologie
unsicher". 3) „Etymologie um-
stritten“ - og þegar óvissan
keyrði úr öllu hófi: „Das Wort ist
dunkel". Eg held við förum létt
með að skilja þessa þýsku.
★
Aöfinnslur (aðsent og heima-
fengið).
1) Umsjónarmanni fannst það
hljóma einkennilega, þegar sagt
var í sjónvarpsfréttum að maður
hefði stungið afa sinn með hníf
„bæði í líkamann og höfuðið".
Mér var kennt að höfuðið væri
hluti líkamans, að líkaminn skipt-
ist í þrennt höfuð, bol og útlimi.
Vel man ég eftir því, að maður
bjargaði sér gegnum stúd-
entspróf með því að vita það eitt í
líkamsfræði, að „mænan væri í
bolnum".
2) Úr viðskiptablaði Mbl. 21.
maí var mér fengin þessi klausa:
,jVð sögn Gunnars eru ákveðnar
áherslubreytingar að eiga sér
stað hjá fyrirtækinu þar sem m.a.
stendur til að íjölga lausnum í
vöiuúrvali".
Eg spurði Skilrika menn hvað
þetta mundi þýða á mannamáli,
og þeir sögðu: Að sögn Gunnars
verður sú breyting hjá fyrirtæk-
inu, að vöruúrval eykst.
3) Sögnin að nema beygist:
nema, nam, námum, numið.
Leiðinlegt að heyra fréttamann
ríkissjónvarpsins fara skakkt
með þessa beygingu („viðskipti
numu“).
4) Hér í blaðinu var haft eftir
Alexander Lebed 24. maí: „Það
er óráðlegt að selja haminn áður
en bjöminn hefur verið veiddur.“
Umsjónarmanni hefði þótt eðli-
legra að tala um feld á bjamdýr-
um heldur en ham.
5) Þáttagerðarmaður í ríkisút-
varpinu:. . . „fékk bágt fyrir hjá
yfirvöldunum sem þóttust eiga
hom í síðu hans.“ Hér hefur lík-
lega átt að vera að yfirvöldin hafi
þóst eiga manninum grátt að
gjalda.
★
Vilfríður vestan kvað fram-
lengda limm (extended limerick):
Hermann varð leiður á hemaði
og hafði sitt yndi af þeim gemaði,
að koma af stað lífi
í karisömu vffi,
svo að Kidda í Tröðum
var í krakkahóp glöðum
og Kolbrún á Hlöðum
hún svemaði.
★
Ég fæddist í ágúst,
fékk þá smápúst,
var flengdur með strákúst.
(Þríhenda úr íslendingi frá
þeim tíma, þegar Jakob 0. Pét-
ursson sá um vísnaþátt í blaðinu.)
★
„Það sem skiptir öllu máli er
sú staðreynd að tungan er það
verkfæri sem við getum smíðað
með íslenzka framtíð. An hennar
verður einhver allt önnur fram-
tíð; kannski framtíð einhverrar
óþjóðar sem hverfur inní alþjóða-
hafið eins og dropi í stórfljót.“
(Matthías Johannessen.)
★
Þjóðólfur þaðan kvað:
Saddi Hallur í Gróf vel sitt hyski,
það var haugur á sérhvers manns diski, -
og hann sjálfur át
og hafði enga gát
tvo hesta og landburð af fiski.
Auk þess hafa Skilríkir menn,
að gefnu tilefni, beðið mig að
geta þess að bær í Svarfaðardal
heitir Hæringsstaðir, ekki
„Hræringsstaðir". En gott var að
vakna við Kristófer Svavarsson,
þegar hann sagði að klukkuna
vantaði fjórðung í sjö.
varpi voru öll hafsins auðæfi fengin
í hendur nokkrum mönnum sem
hafði lánast að stunda sjóinn á
þeim tíma sem veiðireynsla skyldi
miðuð við. Fiskurinn í sjónum, sem
við hertum og nöguðum í aldanna
rás er ekki lengur okkar, frekar en
kyrrð öræfanna. Kotbóndinn við
sjóinn dregur ekki lengur eik á flot
við ísa brot, heldur flytur til
Reykjavíkur. Enn um sinn má
hann sækja sjóinn, en nú á
ryksuguskipum sægreifanna, sem
hirða það heillegasta af fiskinum
en skila Ægi hinu, en brátt verða
þeir leystir af hólmi af ódýrari út-
lendingum.
Við lifum nú okkar friðaröld, en
sjáum þó blikuna í fréttunum . Við
sjáum formann útvegsbænda
froðufellandi af bræði vegna þess
að þeir fengu ekki öll 210 þúsund
tonnin af síldinni sem Norðmenn
eru búnir að rækta handa okkur,
heldur ætluðu svokölluð yfirvöld að
halda eftir sjöunda hlutanum, og
jafnvel selja hann! En hvað kemur
okkur þetta við? Við skulum bara
ráfa mn fjörurnar og leita að önd-
vegissúlunum. Þetta var aldrei
okkar hvort eð var. Og hver veit
nema Evrópusambandið hafi
áhuga á að ná Islandi undir sig?
Hver veit?
Höfundur er iðnreknndi.
Sameiginlegt
framboð, lýð-
ræði og völd
I UMRÆÐUM um
framboðsmál félags-
hyggjufólks er málum
stundum stillt svo upp
að þeir sem aðhyllist
sameiginlegt framboð
til Alþingis séu
valdagírugir og hug-
sjónasmáir; gefi lítið
fyrir lýðræði og ætli
sér að valta yfir þá
sem telja sinn flokk
hafa þá sérstöðu til að
bera sem kallar á
flokksframboð tuttug-
ustu-aldar-stjómmála-
flokka vorið 1999.
Ef stjómmál ganga
ekki út á völd til að
breyta hef ég misskilið
stjómmálafræði - og hef ég þó tvö
próf upp á slík fræði. Sýn mín á
Garðar
Vilhjálmsson
mína
Það er okkar sameigin-
lega verkefni, segir
Garðar Vilhjálmsson,
að nálgást útfærslu
sem þjónar okkar
hugmyndafræði.
framtíð íslenskra stjómmála
grundvallast þó ekki á valdaást
fyrir hönd félagshyggjunnar og
hinu skal einnig til haga haldið að
völd án lýðræðis eru vondur kostur
- þar getur sagnfræðin veitt okkur
hollar áminningar.
Stjómmál komandi tíma munu
sem fyrr snúast um völd þar sem
breiður flokkur jöfnuðar og
lýðræðis getur orðið afl sem knýr
íram það samfélag sem við ætlum
að byggja á nýrri öld. Höfum hug-
fast að stjómmálaflokkar eru
aðeins verkfæri til að byggja og
breyta samfélagi - aðeins farvegur
fyrir framtíðarsýn frá hugmynd að
veruleika.
A nýrri öld blasa við gríðarleg
verkefni við að breyta samfélags-
gerð okkar. Við verðum að skapa
hverjum einasta launamanni
aðstæður til að lifa og þroskast
með fullri reisn í samfélagi sem
mun að óbreyttu skiptast upp í
samfélag þeirra sem ráða við upp-
lýsingatæknina, sækja sér stöðuga
endurmenntun og starfa við gef-
andi störf; og svo samfélag hinna
ómenntuðu sem ekki valda nýjung-
um, kunna ekki að tileinka sér
tæknibreytingar hafa sjálfsálit í
lágmarki og munu á einn eða ann-
an veg upplifa sig utangarðs -
verða ekki þátttakendur í þjóð-
félaginu.
Svo mikilvæg og ráðandi fyrir
framtíðina sem mál-
efni dagsins á borð við
eignarhald og nýtingu
auðlinda era megum
við ekki láta þau koma
í veg fyrir að við sem
aðhyllumst samfélag
jöfnuðar og réttlætis
náum vopnum okkar
og komum fram sem
eitt sterkt afl. í grand-
vallaratriðum er enda
full eining um hin end-
anlegu markmið
félagshyggjufólks í
málefnum er varða
auðlindir okkar - að
tryggja sameign þjóð-
arinnar á sameiginleg-
um auðlindum. Það hafa vissulega
verið mismunandi tæknilegar
áherslur um hvaða leið verði valin
til að tryggja að arðurinn renni til
þjóðarinnar.
Grandvallaratriði er að einstak-
lingar og fyrirtæki sem fengu af-
notarétt á auðlindinni, í þágu lands
og þjóðarýkomist ekki upp með að
stela þeskum verðmætum út úr
greininni og þannig úr sameign
okkar. Við viljum öll sterk og
framsækin sjávarútvegsfyrirtæki,
sem geta borgað góð laun og
þannig veitt öðrum atvinnugrein-
um samkeppni um vinnuaflið (veitt
öðram greinum aðhald til hagsbóta
fyrir launamenn) ásamt því að
styðja við hinar dreifðu byggðir
landsins. Þann auð sem skapast
innan greinarinnar á verkalýðs-
hreyfíngin að sjá um að dreifist á
réttlátan hátt til þeirra launa-
manna sem við greinina starfa. Ef
hinsvegar fyrirsjáanlegur er sá
umframgróði að öðrum atvinnu-
greinum eða hagkerfinu almennt
standi af því stuggur er það tækni-
legt atriði að stilla svo af skatt-
heimtu að sá umframgróði verði
tekinn í okkar sameiginlegu sjóði -
sú skattheimta getur einnig verið í
formi uppboðs á nýtingarrétti.
Kjami málsins hér er að barátt-
an um eignarhald þjóðarinnar á
auðlindum fer ekki fram milli ein-
staklinga innan þeirra flokka sem
kenna sig við félagshyggju, þar
sitjum við öll sömu megin borðs.
Það er hinsvegar ökkar sameigin-
lega verkefni að nálgast útfærslu
sem þjónar okkar hugmyndafræði.
Breiður, framsækinn og lýðræðis-
legur jafnaðarmannaflokkur mun
hafa þann innri kraft sem þarf til
að þróa slíka umræðu ásamt því að
auka okkur nauðsynlegan skilning
á að koma hér á samfélagi jafnra
tækifæra til upplýsinga, þekking-
ar, þroska og lýðræðislegra áhrifa.
Höfundur er skrifstofustjóri Iðju,
félngs verksmiðjufólks.