Dagur - 29.06.1996, Blaðsíða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 29. júní 1996
Ásgeir Ásgeirsson.
Kristján Eldjárn.
Vigdís Finnbogadóttir.
Sveinn Björnsson.
Forsetakosningar til íslenska lýðveldisins í rúm fímmtíu ár:
„Lengi lifi forseti íslands!“
Stuðningsmenn Vigdísar auglýstu m.a. undir slagorðinu þjóðin kýs. Fundur-
inn sem hún héit í íþróttaskemmunni var líklega fjölmennasti framboðs-
fundurinn, sem haldinn var á Akureyri.
Mannfjöldinn hyllir Kristján Eldjárn og Halldóru Ingólfsdóttur.
Úrslit
Dagbl. Vísir Dagbl. Vísir kosn-
12. maí 2. júní 2. júní 24. júní inganna
Albert Guðmundsson........... 10,8% 12,82% 12,50% 15,56% 19.8%
Guðlaugur Þorvaldsson....... 23,2% 22,81% 25,00% 23,95% 32,2%
Pétur Thorsteinsson........... 4,8% 9,12% 6,33% 13,94% 14,0%
Vigdís Finnbogadótlir....... 24,8% 23,30% 20,83% 22,87% 33,6%
Óákveðnir..................... 32,5% 24,17% 29,50% 12,99%
Neituðu að svara ........... 3,7% 7,77% 5,33% 10,69%____________
Skoðanakannanir reyndust þrátt fyrir ýmsa galla á framkvæmd nokkuð
sannspáar árið 1980.
„Lengi lifi forseti íslands!“ var
fyrst hrópað árið 1944 þegar Sveinn
Bjömsson, fyrrum ríkisstjóri, var
kjörinn forseti af þingmönnum hins
nýja lýðveldis. Þá höfðu íslending-
ar lotið erlendu valdi í 682 ár og
síðan hefur forsetakosning verið
tengd sjálfstæði lands og lýðs.
I dag verður fimmti forseti fs-
lendinga kjörinn og mun sá sem
mest fylgið fær setjast á Bessastaði
og móta hið unga embætti og ljá
því sinn persónulega blæ eins og
fyrirrennarar hans hafa gert. Það
sem kemur í ljós við talningu at-
kvæða í nótt og á morgun hvort
bragur Ástþórs Magnússonar, Guð-
rúnar Agnarsdóttur, Ólafs Ragnars
Grímssonar eða Péturs Hafsteins
verður á embætti forseta íslands
næstu árin og lítur hver sínum aug-
um á silfrið.
Bergmál forsetakjörs
ársins 1980
Gagnrýni á forsetaembættið er ekki
nýtilkomin. Þegar á fyrstu árum
lýðveldissins heyrðust raddir um að
það minnti helst til of mikið- á
danska konungsembættið. Eins töl-
uðu menn um það í kringum kosn-
ingarnar árið 1980 að embættið
væri úrelt og að eðlilegra væri að
þjóðhöfðingi væri kosinn pólitískri
kosningu.- Fylkingar manna um
einn frambjóðanda fremur en annan
vegna stöðu í pólitík er einnig síður
en svo nýmæli. Þannig líkjast kosn-
ingamar í ár mjög kosningunum frá
árinu 1980. Frambjóðendurnir voru
fjórir, þrír karlmenn og ein kona og
skoðanir um aukið vald forseta bar
iðulega á góma. Þegar svör forseta-
frambjóðendanna Alberts Guð-
mundssonar, Guðlaugs Þorvalds-
sonar, Péturs Thorsteinssonar og
Vigdísar Finnbogadóttur eru skoð-
uð kemur í ljós að fortíð forsetaum-
ræðunnar hefur svo sannarlega ver-
ið uppskrift um framtíð hennar.
Vigdís Finnbogadóttir var eðlilega
spurð út í stöðu sína og afskipti af
pólitík og hvaða áhrif þetta hefði á
störf hennar sem forseti? í vinnu-
staðaheimsókn í mötuneyti Lands-
virkjunnar svaraði hún: „Það er bú-
ið að líma mig alla út í kommún-
istafrímerkjum eins og þið hafíð
sjálfsagt séð í blöðunum. Eg er viss
um að það þyrfti ekki einu sinni að
pakka mér inn til að senda mig til
Moskvu. Þeir stæðu á flugvellinum
og segðu aðeins já já. Þegar ég færi
hins vegar að kvarta og heimta
meira frelsi segðu þeir nei nei og
styngju mér inn á geðveikrahæli."
Þá sagðist Vigdís vera friðarsinni
og vilja láta þá peninga sem nú
færu til vopnabúnaðar ganga til
þess að rækta land þannig að allir
fengju nóg að borða. Vigdís tók þó
alltaf fram að það væri farsælt að
forsetinn blandaði sér ekki í stjóm-
mál.
Kúabú á Bessastöðum
Margt var fundið Vigdísi til foráttu
í kosningaslagnum og eins um
nokkurt skeið eftir kosningarnar. í
fyrsta lagi var hún kona og þótt for-
dæmi um kjör í forsetaembættið
væru ekki mörg fannst mörgum
ekki við hæfi að kona settist á
Bessastaði. Vigdís heillaði engu að
síður einnig þá sem voru þessarar
skoðunar þó ekki fengjust þeir til að
kjósa hana, en létu í staðinn í ljós
þá skoðun sína að hún yrði fjáran-
um betri forsetafrú! Eins þótti ekki
gott að forseti væri einhleypur og
voru margir boðnir og búnir að
kippa því í liðinn. Mesta púðrið í
sambandi við hennar framboð fór
þó í umræðuna um kvennabaráttuna
og vinstri afstöðu hennar í pólitík. í
sambandi við hið fyrmefnda voru
margir stuðningsmenn sem óttuðust
það að Vigdís næði ekki kjöri ef
framboðið ætti að vera liður í
kvennabaráttunni. Þeir bentu á að
slíðra bæri hið tvíeggja sverð og
beina athyglinni að því að Vigdís
væri hæfasti frambjóðandinn burt-
séð frá kyni.
Guðlaugur Þorvaldsson og
stuðningsmenn hans tókust á við
Vigdísi m.a. með kjörorðunum:
„Gefið er val - og gerum heit, Guð-
laugur skal að Bessastöðum,“ en
Vigdís sigraði eins og allir vita þótt
mjótt væri á mununum. Á vinnu-
staðafundinum sem vitnað var til
hér áðan var hún spurð að því
hverju hún vildi breyta á Bessastöð-
um ef hún næði kjöri. Hún svararði:
„Eg veit vitanlega ekki hverju kann
að þurfa að breyta þar en eitt vil ég
þó nefna að mig langar að hafa kúa-
bú á Bessastöðum."
Upp er boðinn
forsetaframbjóðandi
Aðdragandinn að kosningunum í
dag hefur einkennst af tölum, um-
ræðum um prósentufylgi og afla í
þeim efnum. Samkvæmt skoðana-
könnunum sem gerðar voru um
fylgi frambjóðendanna fjögurra árið
1980 mældist Guðlaugur Þorvalds-
son með mesta fylgið aðeins fimm
dögum fyrir kosningar eða 23,95%
á meðan Vigdís hlaut 22,87%. Úr-
slit kosninganna urðu hins vegar
þau að Vigdís sigraði með 33,6%
greiddra atkvæða og hlaut Guðlaug-
ur 32,2% eða 1906 færri atkvæði en
Vigdís. Albert Guðmundsson fékk
19,8% og Pétur J. Thorsteinsson
14%. Auðir seðlar og ógildir voru
0,4% og kjörsókn 90,4%. Vigdís
hlaut flest atkvæði í sex af átta kjör-
dæmum en Guðlaugur var hærri en
hún í Reykjaneskjördæmi og Norð-
urlandskjördæmi eystra, þar sem
hann var með 39,1% og Vigdís með
38,0%. í Austurlandskjördæmi var
töluverður munur á efstu frambjóð-
endunum og var Vigdís 12,1 %
hærri þar en Guðlaugur.
„Að nikka kurteislega og
sippa kokteila“
Agnar Bogason ritstjóri Mánudags-
blaðsins ritaði pistil í blað sitt árið
1968 þar sem hann virtist heldur
mótfallin framboði Dr. Kristjáns
Eldjáms. Agnar taldi Kristján á
engan hátt vanhæfan í embætti for-
seta heldur fannst honum embættið
varla sæmandi öðrum eins ágætis-
manni sem þar að auki var á besta
aldri. „Forsetaembættið er vissulega
nauðsyn í einu eða öðru formi, þó
menn skilji á um hversu best er að
reka það. Hitt ber að benda á, að ef
það verður til þess að vera eins
konar heimili fyrir póitíska geld-
inga eða til þess að setja menn í
fullu starfsfjöri og á besta aldri í
mjölgeymslur þar suður frá, er
embættið óþarft." Og hann heldur
áfram og segir óskiljanlegt að dr.
Kristján ætli að bjóða sig fram þar
sem hann eigi betra skilið en „að
nikka kurteislega og sippa kok-
teila“.
Formlegt framboð Gunnars
Thoroddsen kom fram stuttu eftir
að Kristján hafði gefið kost á sér.
Var Gunnari hampað sakir mikillar
reynslu en Kristjáni fyrir að vera
maður fólksins. Þegar líða tók á
kosningabaráttuna var ljóst að
skoðanakannanir voru Gunnari
mótsnúnar en þó átti hann sér mjög
dygga stuðningsmenn. Sá sem
skrifaði um Gunnar af mestum eld-
móði, séra Árelíus Níelsson, fullyrti
að hann væri drengur góður, hag-
sýnn, mælskur, heilsteyptur að
skapgerð og eins varð honum tíð-
rætt um glæsileika frú Völu sem
hann sagði „meðal best menntuðu
og fegurstu kvenna íslands".
I fyrstu viku júnímánaðar hófu
þeir Gunnar og Kristján ferðir sínar
um landið og höfðu Gunnar og
Vala vinningin hvað varðar fjölda
funda en aðsóknin var betri hjá
þeim Kristjáni og Halldóru. Eink-
um var fundarsókn á baráttufundi
Kristjáns á Akureyri góð en þangað
mættu hátt á þriðja þúsund kjósend-
ur og voru menn þess fullvissir að
fleiri hefðu mætt ef ekki hefði stað-
ið yfir söngmót norðlenskra karla-
kóra þann sama dag. Úrslit kosn-
inganna árði 1968 komu engu að
síður nokkuð á óvart og þá sérstak-
lega eftir útsendingar sjónvarpsins
þar sem Gunnar þótti standa sig
betur. Var haft á orði að Kristján
hefði ekki átt svar við þeim spum-
ingum sem hann fékk á meðan
Gunnar þótti svara öllu fumlaust. Á
kjördag 30. júní hlaut Kristján
65,6% greiddra atkvæða en Gunnar
34,4% og var kosningaþátttakan
mjög góð eða 92,2%. Ný Vikutíð-
indi skrifuðu: ...„alda hrifningar fer
um landið“. Dr. Kristján Eldjám sat
í forsetastóli í tólf ár og var sjálf-
kjörinn tvívegis, árin 1972 og 1976.
*
Asgeir og Sveinn
í forsetakosningunum árið 1952 var
Ásgeir Ásgeirsson kjörinn forseti
með 46,7% atkvæða og hlaut séra
Bjami Jónsson 44,1% og Gísli
Sveinsson 6%. Kosningn fór fram
29. júní eða fimm mánuðum eftir
andlát Sveins Bjömssonar. Ásgeir
þótti vinna mikinn persónusigur í
kosningunum þar sem öflugustu
stjómmálaflokkar landsins, Fram-
sóknar- og Sjálfstæðisflokkur létu
ekki sitt eftir liggja við að rægja
framboð hans. Ásgeir sat lengi í
embætti forseta eða sextán ár og eru
sumir þeirrar skoðunar að hann hafi
ekki þekkt sinn vitjunartíma í þeim
efnum.
Fyrsti forseti íslands var Sveinn
Bjömsson ríkisstjóri eins og áður
sagði. Þegar þingforseti, Gísli
Sveinsson, tilkynnti úrslitin í rign-
ingunni á Þingvöllum fór óánægju-
kliður um mannfjöldann. Ekki voru
landsmenn óánægðir með fyrsta
forseta sinn heldur fannst þeim
óeining þingmanna óskiljanleg.
Sveinn fékk einungis 30 af 50
greiddum atkvæðum eða um 60%
fylgi. 10 þingmenn sósíalistaflokks-
ins skiluðu auðu og fannst íslend-
ingum þessir seðlar lítilsvirðing við
lýðveldið ísland. mgh
Heimildir: Forsetar (slenska lýðveldisins eftir
Bjama Guðmarsson og Hrafn Jökulsson 1990,
Dagur og Morgunblaðið dagana 20.-30. júní 1980.