Dagblaðið Vísir - DV - 28.12.2002, Side 36

40
HelQarblað iOV
LAUGARDAGUR 28. DESEMBER 2002
Þjóðtrú tengd áramótunum
- fólkið horfði á stúlkumar um stund en svo hurfu þær sjónum þess
Á nýársnótt er á margan hátt kynngimagnað and-
rúmsloft og hún skipar veglegan sess í íslenskri þjóð-
trú. Álfar flytja búferlum, selir kasta hamnum, vatn
breytist í vín, kirkjugarðar risa, þá er óskastund og
mark er takandi á öllu sem mann dreymir á
nýársnótt.
Árni Bjömsson segir í bók sinni Saga daganna að
hér á landi „verði 1. janúar að nýársdegi á 16. öld, og
virðist sú venja fylgja siðaskiptum. Áður höfðu ára-
mót verið talin á jólunum og 1. janúar var þá áttund-
arhelgi jóladagsins. Jólanótt var því áöur hið sama og
nýársnótt og hafa þær svipaða drætti í þjóðtrú en á
síðari öldum hefur slíkur átrúnaður færst æ meira
yfir á núverandi nýársnótt og þrettándanótt.“
Horft í spegil
Á gamlárskvöld geta menn séð konuefnið sitt og
konur mannsefnið með því að sitja i koldimmu her-
bergi og horfa í spegil. Til að þetta geti orðið þarf að
fara með eldgamla þulu sem fáir kunna og ekki verð-
ur höfð eftir hér. Enginn má vita af uppátækinu og
enginn má vera viðstaddur athöfnina því þá getur far-
ið illa. Það fyrsta sem birtist í speglinum er kynja-
myndir en síðan kemur út úr honum hönd sem held-
ur á hníf eða einhverju vopni. Höndin kemur út
þrisvar sinnum og réttir einhvern hlut að horfandan-
um en hann má ekki fyrir nokkurn mun taka við
hlutnum þvl verður hann fyrir mikilli ógæfu. Mynd-
irnar í speglinum fara smám saman að skýrast og að
lokum birt-
ist hin
rétta
mynd í
nokkrar
sekúnd- /
ur.
Á kross-
göngum
Ef legið er í kross-
göngum, til dæmis, þar sem búr-
og eldhúsdyr mætast í bæjum, birt-
ist manni eða konu tilverandi maki
þeirra. Myndir þeirra koma og
bjóða þeim sem
liggur ýmsar
fallegar gjafir
en ekki má þiggja þær vegna ógæfunnar sem fylgir
því að falla í freistni. Einu sinni fyrir langalöngu lá
maður í krossgöngum og kom til hans konuefni hans
og bauð honum margar góðar gjaflr. Maðurinn stóðst
freistingarnar til að byrja með en þáði að lokum for-
kunnarfagran hníf af konumyndinni. Mörgum árum
seinna, eftir að þau voru gift, varð hjónunum sundur-
orða og endaði rimman með því að maðurinn stakk
konuna sína með hnífnum og drap hana.
Álfar á ferð
Álfar og huldufólk eru mikið á ferli á nýársnótt og
því er til siðs að láta ljós loga alla nóttina, einnig
þótti sjálfsagt í gamla daga að skammta eitthvert góð-
gæti á disk og setja á afvikinn stað ef huliðsverurnar
skyldu eiga leið hjá.
Árið 1913 voru nokkrir vinir saman komnir til
nýársfagnaðar á ísafirði. Þegar leið á nóttina fékk
fólkið sér göngutúr og gekk upp Fjarðarstræti og er
það kom að Pólgötu sá það sex smástelpur, um tíu ára
gamlar, á götunni. Stúlkurnar voru næstum allar
jafnstórar, héldust í hendur og dönsuðu hringdans á
miðri götunni þannig að pils þeirra stóðu beint út í
loftið. Þær voru allar stuttklipptar með dökkt hár og
hvíta slaufu í hárinu. Kjólarnir sem stóð út í loftið
voru hvítir á litinn og stuttir þannig að langir og mjó-
ir fótleggirnir sáust vel. „Allt útlit þeirra og hreyfing
bar vitni um dásamlegt ytra form og yndisleik.“ Þeg-
ar fólkið hafði horft á stúlkurnar um stund hurfu þær
sjónum þess á augabragði. Þeir sem sáu stúlkurnar
voru ekki í neinum vafa að um álfabörn hefði verið
að ræða.
Afkomendur Faraós
Einu sinn fyrir löngu var ungur maður á ferð á
nýársnótt meðfram sjó á Suðurnesjum. Maðurinn
kom að stórum helli og gekk inn í hann. Þar sá hann
tólf undurfagrar stúlkur og tólf selshami rétt hjá
þeim, maðurinn greip einn haminn og hljóp á brott.
Stúlkumar sáu hann taka haminn og hlupu á eftir
honum og grátbáðu manninn um að skila honum.
Hann neitaði því og spyr þá sem á haminn hver hún
sé. Hún segist vera einn af afkomendum farós í
Egyptalandi og að þær breytist í menn á nýársnótt.
Maðurinn neitar staðfastlega að skila hamnum og
segir stúlkunni að hún skuli koma með honum heim
og verða konan hans. Þegar heim kemur lokar hann
haminn ofan í kistli og hafði lykilinn ávallt í buxna-
vasa sínum.
Líða nú sjö ár og þau eignast sjö börn. Á áttunda
ári komst selkonan yfir lykilinn og notaði
tækifærið til að ná í haminn og hélt niður
að sjó. Þegar maðurinn varð þess var
að konan var horfin með haminn fór
hann á eftir henni niður að sjó og
þegar hún sá hann koma stakk
hún sér í sjóinn og kvað:
Mér er um og ó,
ein af fólki Faraó,
á sjö börn í sjó
og sjö I landi þó.
Segir sagan að oft hafi sést til
konunnar í selslíki þar sem hún
lónaði við ströndina og að hún
hafi komið á land og leikið sér við
börnin þegar þau léku sér við sjó-
inn.
Kýr tala
Kýr fá mannamál á nýársnótt og
ræða saman um allt milli himins og
jarðar. Einu sinni lá maður úti í fjósi
á nýársnótt til að heyra um hvað kýrn-
ar töluðu þegar þær fengu málið. Hann
heyrði eina kúna segja: „Mál er að mæla.“
Kýr fá mannainál á nýársnótt og
ræða saman um allt milli himins
og jarðar.
segir
önnur:
„Maður
er í fjós-
inu“,
tekur
þá
þriðja
kýrin
til máls
Stúlkan
segist
vera
einn af
afkoin-
cndum
Faraós í
Egypta-
landi og að
þær breytist í
menn á nýársnótt.
og segir:
Hann skul-
um við æra.“
Og sú íjórða:
„Áður en ljósið kem-
ur“. Maðurinn náði að segja
heimafólki frá atburðinum
um morguninn en síðan gekk
af göflunum.
Kirltjugarðar rísa
Dauðir rísa úr gröfum sín-
um á nýársnótt og er það kall-
að að kirkjugarður rísi. Hinir
framliðnu koma þá upp í líkblæj-
um, ganga til kirkju og halda
messu en hverfa síðan.
Á meðan hinir dauðu eru ofan
jarðar eru grafir þeirra opnar og þá ganga svipir
þeirra sem deyja á næsta ári í garðinn og máta sig í
gröfunum.
Einu sinni var ung stúlka í kirkjugarðinum á
nýársnótt og sá hún svipina koma einn af öðr-
um í garðinn. Þar á meðal sá hún svip
unnusta síns og sjálfs sín.
Skuldlaus um áramót
Víða erlendis er því trúað að ein-
staklingar og heimilin eigi að borga
upp allar skuldir fyrir áramót og
hefja nýja árið kvitt við guö og
menn því þá vegni einstaklingnum
og heimilinu vel. Sem betur fer er
þessi trú ekki í hávegum höfð hér á
landi þar sem megnið af þjóðinni byrj
ar nýja árið með skuldabagga
kredikortanna og annarra lána á herð-
unum.
Gleðilegt nýtt ár. -Kip
Álfar og huldufólk eru mikið á
ferli á nýársnótt og því til siðs
að láta ljós loga alla nóttina,
einnig þótti sjálfsagt í gamla
daga að skainmta eitthvert góð-
gæti á disk og setja á afvikinn
stað ef huliðsverurnar
ættu leið hjá.