Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1986, Page 9

GUÐBRANDUR ÞORLÁKSSON OG BÓKAÚTGÁFA HANS
9
en það er nú taflslok að safna því.“7 í brunanum í Höfn 1728 hafa
með öðrum orðum a. m. k. brunnið elsta bók prentuð á íslandi og
sögur fara af og bók prentuð á íslensku á íslandi, sem var eldri en
aðrar bækur sem nú eru varðveittar.
Með miklum rétti má segja, og því hélt prófessor Magnús Már
Lárusson stíft fram, að Ólafur hafi verið brautryðjandi í bókagerð í
lútherskum sið á íslandi, þótt hann falli eðlilega algjörlega í skugga
Guðbrands,8 sem kom yngri til stóls, var duglegri, stórvirkari og
myndarlegri. Einnig má minna á, að Ólafur átti ekki eins og
Guðbrandur volduga afkomendur er héldu nafni hans á lofti
II
Nú þykir flestum e. t. v. tími til kominn að fara að ræða um
Guðbrand biskup Þorláksson, sem þessi fyrirlestur er helgaður. Hann
var fæddur 1542 að Staðarbakka í Miðfirði, effylgt er sögn Arngríms
lærða.9 Faðir Guðbrands Þorlákur Hallgrímsson var þar prestur.
Móðurfaðir Guðbrands var Jón lögmaður Sigmundsson, sem halloka
fór í miklum deilum við Gottskálk Nikulásson, sem var biskup á
Hólum í upphaíi 16. aldar.10 Guðbrandur varð stúdent úr Hólaskóla
1559 og heyrari (þ. e. aðstoðarkennari) þar veturinn eftir. A árunum
1560—1564 var hann við Háskólann í Kaupmannahöfn. Aður höíðu
fáir íslendingar stundað nám þar, en flestir farið til Þýskalands. Fyrir
tilstilli Guðbrands fengu íslendingar 1579" ókeypis vist á Garði og
hélst sá háttur til 1918. Guðbrandur naut þar kennslu í guðfræði
m. a. hjá Niels Hemmingsen, sem þótti mikill fræðari. Einnig var þar
kennari í guðfræði Páll Madsen, sem síðar varð Sjálandsbiskup.
Madsen átti síðan oft þátt í því, að Guðbrandur fékk ýmsu framgengt
við konung. Einnig lmeigðist Guðbrandur að stærðfræði og stjörnu-
fræði, mældi hnattstöðu Hóla, teiknaði fyrsta kort af íslandi, sem
líktist landinu nokkuð. Það er nú aðeins varðveitt í tveimur mismun-
7 „BréfÁrna Magnússonar til íslands 1729 og fleiri skjöl hans í Ríkisskjalasafni Dana.“ Birt
hefurjón Margeirsson. s. 158 (Bibliotheca Amamagnœana. XXXI. Kbh. 1975. s. 123-180).
8 Magnús Már Lárusson. „Herra Ólafur Hjaltason á Hólum.“ (Kirkjuritid. 20 (1954), s. 163-
182). Endurprentað í ritgerðasafni Magnúsar. Fróðleiksþœttir og sögubrot. [Hafnarfirði] 1967.
9 Um æviatriði Guðbrands biskups hefur nákvæmlegast fjallað Páll Eggert Ólason. Menn og
menntir siðskiptaaldarinnar á íslandi. III. Guðbrandur Porláksson og óld hans. Rv. 1924. Um
fæðingarárið er sérstaklega fjallað á s. 436.
10 Um þessa menn og deilur þeirra, sjá: Einar Arnórsson. „Gottskálk biskup Nikulásson og
Jón lögmaður Sigmundsson.“ (Safn til sógu íslands og íslenzkra bókmennta. Annar flokkur, I. 1.
Rv. 1953-54).
11 Lovsamling for Island. 1. 1096-1720. Kbh. 1853. s. 109.