Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 4

Litið um öxl
- Spjall á fundi Rótarýklúbbs Reykjavíkur 25. maí 1988 -
Eins og þið vitið, hefi ég um þessar mundir
hætt störfum í Landsbankanum og er innan
tveggja mánaða á förum til Bandaríkjanna til
að taka við starfi aðalfulltrúa Norðurlanda í
Alþjóðabankanum í Washington um þriggja
„ Við skulum þá hverfa
til nútíðar og litast um.
Hvað er orðið um
fylkingarnar tvær, sem
stóðu svo að segja gráar
fyrir jámum fyrir
Qömtíu ámm? Það
merkilega hefur gerzt, að
þær em horfnar.“
Eftir JÓNAS H. HARALZ
ára skeið. Þegar ég var beðinn að flytja
ykkur félögum mínum svolítið spjall áður
en ég færi, var mér hugsað til þess, að fyr-
ir tæpum fjörutíu árum hefði ég staðið í
svipuðum sporum. Ég hafði þá lokið starfi
hér heima að sinni og var á förum vestur
um haf til starfa í Alþjóðabankanum. Það
er að vísu ólíku saman að jafna að halda
utan á unga aldri til að sækja lærdóm og
þroska og að fara, eins og ég geri nú, til
að sækja einskonar sumarauka í ellinni.
Eigi að síður varð mér hugsað aftur til þess-
ara fyrri tímamóta í lífí mínu og þá jafn-
framt til þ_ess, hvemig umhorfs var hér á
landi þá. Ég hefí þess vegna gefið þessu
spjalli titilinn „Látið um öxl“.
Á þessari nafngift er þó einnig önnur
skýring. Mér hefur lengi virzt, að við dauð-
legir menn gætum ekki ætlað okkur annað
og meira en að reyna að feta í fótspor
Snorra goða, en hann var eins og kunnugt
er kallaður vitrastur maður á íslandi, þeirra
er eigi voru forspáir. Ég hefí ekki trú á
því, að hæfíleikar manna og hugmyndaflug
nægi til spádóma eða til þess að segja fyrir
um, hvemig við munum eða eigum að skipa
málum okkar í framtíðinni. En hitt er ég
sannfærður um, að með því að skilja liðna
tíð getum við áttað okkur betur á nútíðinni
og þá um leið, hvert sú nútíð stefnir inn í
framtíð, líkt og Snorri goði gerði, þegar
hann spurði hveiju goðin hefðu reiðst, þeg-
ar jörð brann við Almannagjá.
Hvemig var _þá umhorfs á íslandi fyrir
Qörutíu árum? Ég held að það sé ekki tekið
of djúpt í árinni, ef sagt sé, að þetta hafí
verið tímar mikilla andstæðna, umróts og
átaka. Síðari heimsstytjöldinni var nýlokið
og á undan henni hafði gengið heimskrepp-
an mikla, sem enn dýpri spor hafði markað
hér á landi en víða annars staðar. Þjóðin
hafði snögglega komizt í álnir, en það var
öllum ljóst, að sú hagsæld var ekki byggð
á traustum grunni. Erfíðir tímar hlutu að
vera framundan, þegar herinn hélt á braut
og fískveiðiflotar grannþjóðanna leituðu að
nýju á íslandsmið og fylltu þá fiskmarkaði,
sem Íslendingar höfðu setið að á meðan á
styijöldinni stóð og fyrstu árin þar á eftir.
Við þessu var reynt að bregðast með kaup-
um fiskiskipa og eflingu fískiðnaðar, hinni
svokölluðu nýsköpun, og með því að leita
fyrir sér um nýja markaði. Um nýsköpunina
hafði náðst mikil samstaða meðal þjóðarinn-
ar, raunar samstaða þeirra andstæðinga,
sem menn höfðu ekki áður talið að gætu
átt samleið. En þessi samstaða náði ekki
til grundvallaratriða um skipan mála hér
innanlands né um sess íslendinga meðal
þjóðanna eins og fljótt kom á daginn. Um
þetta var djúpstæður ágreiningur, um þetta
tókust á andstæðar og harðsnúnar fylking-
ar.
Þessi ágreiningur var að sjálfsögðu ekki
nýtilkominn. Hann átti rætur sínar allt aft-
ur til aldamótaáranna, þegar þróunin úr
æfagömlu samfélagi bænda til síbreytilegs
samfélags borgara komst á fulla ferð. Ann-
ars vegar voru þeir, sem töldu að fram-
leiðsla og viðskipti væru bezt komin í hönd-
um einstaklinga og félaga þeirra, er störf-
uðu samkvæmt lögmálum markaðar innan
almennrar umgjörðar laga og réttar. Hins
vegar voru þeir, sem töldu, að þessi lífsnauð-
synlega starfsemi ætti að miklu leyti að
vera í höndum samtaka, sem hefðu almenna
velferð að leiðarljósi, svo sem verkalýðs-
félaga, samvinnufélaga og sveitarfélaga,
ellegar þá þeirra allsheijarsamtaka, sem við
nefnum ríki. Annars vegar voru hugsjónir
fijáls, borgaralegs þjóðfélags, þar sem hver
og einn er sinnar gæfu smiður, en samhjálp
einstalinga eða samfélags kemur til sögunn-
ar þegar alvarlega á bjátar. Hins vegar
voru hugsjónir sósíalismans, þar sem ábyrgð
á lífi og heill hvers og eins er í höndum
félagslegra samtaka og sjálfs ríkisins.
Ágreininginn um samband íslands við
önnur lönd, um sess íslendinga meðal þjóð-
anna, má einnig rekja til aldamótaáranna,
eða enn lengra aftur. Raunar skipti hann í
upphafi aldarinnar meiru máli en ágreining-
ur um skipan þjóðmála innan lands, eins
og berlega kom fram í deilum um heima-
stjóm og landssíma, um uppkastið árið
1908, og um fossamálin litlu síðar. Þessi
ágreiningur snérist í fyrstu um einangrun
og tengsl, hversu náið samband íslendingar
skyldu hafa við aðrar þjóðir, hversu opið
landið skyldi vera fyrir útlendingum og er-
lendum áhrifum. Síðar snérist hann einnig
um það, hvar íslendingar skyldu skipa sér
í sveit, hvort það ætti að vera með næstu
nágrönnum sínum, með forustuþjóðum
borgarlegra sjónarmiða, ellegar með þeim
þjóðum, sem þá voru taldar í fylkingar-
broddi sósíalismans.
Ágreiningur um þau tvö atriði, sem nú
hafa verið nefnd, fylgdist nokkum veginn
að, og er það raunar ekki undrunarefni,
þegar betur er að gáð. Þeir, sem aðhylltust
borgaraleg sjónarmið um skipan innanlands-
mála, voru jafnframt fylgjandi fijálsum við-
skiptum og tiltölulega nánum tengslum við
þau lönd, þar sem þjóðfélagshættir voru í
þessum anda. En svo vildi einnig til, að í
þeim hópi voru þau lönd, sem okkur voru
nálægust, og þær þjóðir, sem okkur voru
skyldastar að uppruna og menningu. Hinir,
sem andstæðir vom borgaralegum sjónar-
miðum, voru uggandi um erlend viðskipti,
áhrif og ítök. Jafnframt gátu þeir þó verið
hugsjónamenn um heimsfrið eða allsheijar-
bræðralag og áhugamenn um hinar fjarlæg-
ustu þjóðir, ef talið var, að þar væri að finna
vísi_ að framtíðarríki sósíalismans.
Ég sagði í upphafi þessa máls, að tímam-
ir fyrir um fjörutíu árum hefðu verið tímar
mikilla andstæðna, umróts og átaka. Þeir
voru það ekki aðeins vegna þess, að deilt
væri um þau meginsjónarmið, sem ég hefí
lýst, heldur beinlínis vegna þess, að verið
var að skera úr um það hvora leiðina ætti
að fara._ Þetta varð þó í sjálfu sér ekki út-
kljáð á íslandi heldur í Evrópu allri. Úrslit-
in réðust, þegar Evrópa var endurreist und-
ir forustu Bandaríkjanna á grundvelli fijáls,
borgaralegs skipulags og frekari útþensla
og áhrif Sovétríkjanna vestur á bóginn voru
stöðvuð. Úrslitin réðust einnig af því, hversu
slæm reynsla hlauzt fljótlega af mikilli íhlut-
un ríkisins um gang efnahagsmála í Vestur-
Evrópu en góð reynsla, þar sem frá slíkri
stefnu var horfið, en það gerðist fyrst í
Þýzkalandi 1948. Það er aftur á móti ekki
fyrr en alllöngu síðar, sem menn á Vestur-
löndum gera sér glögga grein fyrir því,
hversu slælegur efnahagsárangur náðist í
löndum sósíalismans í Austur-Evrópu. Lengi
vel töldu menn meira að segja, að hagvöxt-
ur væri þar hraðari en annars staðar, enda
þótt dýru verði væri keyptur.
Þegar gangur mála hafði ráðizt í Evrópu,
gat varla farið öðruvísi á íslandi, eins og
landið var í sveit sett. Þetta var innsiglað
með þátttöku íslands í Marshall-aðstoðinni
árið 1948 og aðildinni að Atlantshafsbanda-
laginu ári síðar. Hvort tveggja olli miklum
deiium og átökum, einkum þó aðildin að
Atlantshafsbandalaginu, eins og nýverið
hefur rifjast upp. Hugmyndir sósíalista voru
enn rótgrónar og fylking þeirra sterk, ekki
sízt vegna ítaka í verkalýðshreyfíngunni.
ísland hafði að vísu slegist í hóp þeirra
þjóða, sem hugðust endurreisa fijálst, borg-
aralegt samfélag, en hið innra skorti afl til
þess að koma á þeim endurbótum, sem slík
umbreyting þarfnaðist. Fylkingamar tvær
vora of jafnar að styrkleika, ef ekki fjölda,
til þess að þetta gæti tekist í bili. Djarfleg
tilraun var að vísu gerð árið 1950, rétt um
það leyti sem ég hélt af landi brott, til þess
að koma skipan efnahagsmála í það horf,
að fijáls efnahagsstarfsemi gæti blómstrað.
En sú tilraun var gerð við erfíðar aðstæður
og bar ekki mikinn árangur til lengdar. ís-
lendingar urðu því enn í heilan áratug að
búa við skömmtun og höft, gjaldeyrisskort
og Austur-viðskipti. Það er einmitt þetta
þrátefli, sem mér er minnisstæðast frá þess-
um tíma. Ég hafði þá öðlast sannfæringu
um nauðsyn þess að koma á fijálsri, borg-
aralegri efnahagsskipan á íslandi, en ég sá
ekki hilla undir, að það gæti tekist í bráð.
Mér virtist, eins og hugsjónamaðurinn Jón
Leifs orðaði það, að það væri líkt og að
vaða eðju upp að hnjám að vinna að fram-
faramálum á íslandi.
Nokkram áram síðar, árið 1956, þegar
vinstri stjómin er mynduð, er reynt af ein-
beitni að snúa dæminu við, skipta um stefnu
í innanlandsmálum og flytja þjóðina um set
í samfélagi þjóðanna. Það kom þó fljótt í
ljós, hversu óraunhæfar þessar hugmyndir
voru, og tilraunin varð í reynd til þess að
greiða götu þeirra umbóta, sem á eftir komu.
Þrátaflinu var í reynd lokið og næsta áratug
rak hver umbreytingin aðra, leiðrétting
gengis, afnám innflutningshafta, fijálsari
gjaldeyrisviðskipti, undirbúningur stórvirkj-
ana og stóriðju, samningur um fiskveiðilög-
sögu, aðild að EFTA og undirbúningur að
samningum við Efnahagsbandalagið.
Það sem skipti sköpum um þau þátta-
skil, sem orðið höfðu, var afstaða Alþýðu-
flokksins. Leiðtogar hans og fylgismenn
höfðu, í líkingu við skoðanabræður sína í
öðram löndum Vestur-Evrópu, sannfærst
um, að hugsjónum þeirra um velferð, jafn-
rétti og öryggi yrði betur framgengt við
borgaralega efnahagsskipan en við þjóðnýt-
ingu og ríkisafskipti af atvinnulífinu. Við
það bættist svo, að verkalýðshreyfingin sá
sér brátt hag í vopnahléi, sem byggðist
annars vegar á viðurkenningum hennar á
því að ríkisstjórn mætti fylgja fram al-
mennri stefnu sinni í efnahagsmálum, en
hins vegar á viðurkenningu ríkisstjómar á
fullum rétti samtaka vinnumarkaðar til
samninga um kaup og kjör. Hér hafði í
reynd orðið sameining þjóðarinnar í meira
mæli en um langt skeið, sú semeining, sem
fremstu leiðtoga hennar hafði dreymt um
og þeir barizt fyrir. Þetta kom ekki sízt í
ljós, þegar miklir utanaðkomandi erfiðleikar
steðjuðu að skömmu síðar.
Við skulum þá hverfa til nútíðar og litast
um. Hvað er orðið um fylkingarnar tvær,
sem stóðu svo að segja gráar fyrir járnum
fyrir fjöratíu árum? Það merkilega hefur
gerzt, að þær era horfnar.
Sósíalismi sem heilsteypt lífsskoðun er
ekki lengur til. Reynslan hefur fært heim
sanninn um hörmulegar afleiðingar þess
fyrir afkomu manna, heill þeirra og ham-
Tveir gamlir sjálfstæðismenn & bekk á Austurvelli daginn eftir lýðveldisstofnun-
ina: Sigurður Þorsteinsson frá Flóagafli og Davíð Jóhannsson frá Stuðlakoti.
Fjórum árum síðar varð þessi staður miðpunktur hatrammra stjómmálaátaka.