Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 5

Hörðustu stjórnmálaátök á íslandi frá stríðslokum: Lögreglan varpar táragassprengjum að mannfjölda á Austurvelli 31. marz, 1949. Innan dyra Alþingishússins
stóðu yfir harðar umræður um aðild íslands að NATO. Ljósm.Mbl/ÓIafur K. Magnússon.
ingju, sé þess freistað að fella samskipti
manna í þau mót, sem hugsjónir hans segja
til um. Dæmin koma hvarvetna að úr heim-
inum, og nú eru þær þjóðir, sem lengst
höfðu gengið á þessari braut, önnum kafnar
við að koma á frjálsri skipan þessara sam-
skipta í einhverri mynd og að einhveiju
leyti. Sú för verður þeim án efa löng og
ströng því slík skipan krefst vizku og þroska
í ríkum mæli.
Það er þó ekki síður athyglisvert að sú
borgarafylking, sem á sínum tíma stóð af
sér atlögu sósíalismans hér á landi, er einn-
ig horfin. Borgaraleg lífsskoðun, með ýms-
um tilbrigðum, er vissulega til, en hún sam-
einar menn ekki lengur í fylkingu. Þetta
er sjálfsagt ekki undrunarefni, þegar að er
gáð. Borgaraleg viðhorf hvetja til sundur-
lyndis frekar en sameiningar, og það var
umfram allt ógnun sósíalismans við borgara-
legt samfélag, sem skipaði mönnum saman
í fylkingu. Sú fylking varð að sama skapi
stærri hér á landi en annars staðar sem
ógnunin var nærtækari.
Hvemig er þá umhorfs á velli þjóðmál-
anna? Hvað hefur komið í stað fylkinganna?
Þau orð, sem fyrst koma í hugann, eru
upplausn og glundroði.
Hugmyndir í ætt við sósíalisma eru al-
mennar og vinsælar, ekkert síður en áður
var. En þær falla ekki saman í heild, heldur
eru eins og brotasilfur. Oftast nær virðast
þær vera lítið annað en trú á því, að á
pólitískum gmndvelli sé með einhveijum
hætti unnt að leysa hvers manns vanda, af
hvaða tagi sem hann er. Stjórnmálamönn-
um, sem þannig hugsa, mun seint falla verk
úr hendi, hvað sem um afraksturinn má
segja.
Það er heldur enginn skortur á borgara-
legum hugmyndum, sem einnig eru vinsælar
margar hveijar, ekki sízt þær, sem snúa
að hvers konar athafnafrelsi. En það er
ekki alltaf, og jafnvel sjaldnast, tekið tillit
til þess að frjálst borgaralegt samfélag get-
ur ekki dafnað án skipulags og reglna, aga
og ábyrgðar.
Nú er sízt ástæða til að harma það, að
þjóðin skuli ekki lengur skiptast í andstæð-
ar fylkingar. Þess vegna má spyija, hvort
ósamræmi í hugmyndum og glundroða í
stjórnmálum skipti í rauninni máli. Víst er
um það, að kjör Islendinga eru miklum mun
betri en þau voru fyrir fjörutíu árum, og
höfðu þau þá tekið miklum stakkaskiptum
frá því fyrir styijöldina. Islendingar eru vel
aldir og vel klæddir, búa vel og ferðast
mikið. Tölur segja okkur, að íslenzka þjóðin
sé ein af sex, tíu eða fimmtán þjóðum heims,
sem búi við mesta velmegun. Nákvæmni á
ekki við í slíkum samanburði. Raunar er
engra talna þörf yfirleitt. Þetta er hvetjum
Islendingi augljóst, sem heimsækir önnur
lönd, og hveijum útlendingi, sem til íslands
kemur. Það er einnig augljóst, hvað sem
sagt kann að vera í karpi hér heima fyrir,
að meiri jöfnuður er í kjörum og aðstöðu
manna hér á landi en í flestum öðrum lönd-
um, og raunar miklu meiri. Iþróttir, listir
og vísindi standa í blóma sem aldrei fyrr.
Það er með öllu rangt sem Northcote Parkin-
son hélt fram í erindi sínu í þessu húsi fyr-
ir ári, að íslendingar þjáist af leiðindum
eins og aðrar velmegandi þjóðir. íslending-
um leiðist ekki nokkurn skapaðan hlut.
Þeir skemmta sér vel, eru önnum kafnir og
eiga sér mörg áhugamál, sum þeirra ágæt.
Með þessum svörum er þó ekki öll sagan
sögð. Það er einkum tvennt sem veldur mér
áhyggjum og hlýtur einnig að valda ykkur,
sem hér eruð staddir, og raunar þjóðinni
allri. Annað eru stjómmál landsins, hitt eru
efnahagsmál þess.
Nefnum efnahagsmálin fyrst. Verðbólg-
an, þessi samnefnari alls þess sem miður
tekst til, hefur aukist á sama tíma sem hún
hefur að miklu leyti horfið í nágrannalönd-
um okkar. Halli á viðskiptajöfnuði hefur
staðið lengi og að undanförnu farið vax-
andi. Skuldir landsins erlendis eru miklar,
og enda þótt greiðsla þeirra dreifist vel á
langan tíma, hlýtur sú byrði að reynast
þung, ef úr gjaldeyristekjum dregur. Spam-
aðarvilji þjóðarinnar beið mikinn hnekki á
síðastliðnum áratug og hefur ekki rétzt við
nema að hluta til. Afkoma atvinnufyrir-
tækja hefur lengi verið lakari en æskilegt
væri, og hefur nú snúizt mjög til verri veg-
ar eftir skammæan bata. Djúptækari um-
breytingar em að gerast í atvinnulífinu en
um langt skeið. Fjöldi gróinna fyrirtækja
hefur liðið undir lok eða á í miklum krögg-
um, og svipuðu máli gegnir um heilar at-
vinnugreinar. Önnur fyrirtæki og aðrar
greinar hafa komið til sögunnar, en eiga
þó mjög undir högg að sækja. Órói er meiri
á vinnumarkaði en um langt skeið, samfara
sívaxandi áhrifaleysi forystumanna í sam-
tökum launþega. Övissa er um markaði er-
lendis í ríkum mæli og meiri breytingar að
verða á eðli og skipan þeirra markaða en
um langt skeið.
Þetta er ærinn listi og ætti að nægja til
að færa heim sanninn um nauðsyn skynsam-
legra samstöðu um skipan og stjórn efna-
hagsmála. I þeim efnum má aldrei til lengd-
ar slaka á, allra sízt á tímum mikillar vel-
gengni. Það er ekki til neitt náttúrulögmál,
sem segir að framleiðni hljóti alltaf að fara
vaxandi, framleiðsla að aukast, velmegun
að dafna og æ meira að vera aflögu til alls
þess, sem hugurihn girnist. Reynslan segir
þvert á móti, að mikil umskipti geti orðið
fyrr en varir vegna ytri áfalla eða innri
hnignunar. Við þessu verða menn að vera
búnir. Frjálst hagkerfi fær ekki staðist án
sífelldrar árvekni, án skilnings og án sam-
stöðu þeirra, sem hljóta að láta sig framtíð
þess miklu varða.
Snúum okkur þá að stjórnmálunum.
Ástand þeirra skiptir að sjálfsögðu megin-
máli fyrir það sem í efnahagsmálunum ger-
ist. Ekki svo að skilja, að sífelld eða nákvæm
stjórnmálaafskipti af gangi þeirra mála séu
æskileg. Öðru nær. En það er Stjómmála-
manna að sjá til þess að sá grunnur, sem
efnahagsstarfsemin hvílir á, sé traustur,
eða, svo önnur líking sé tekin, það er þeirra
að sjá til þess, að garðurinn sé girtur og
vatnsleiðslan í lagi svo að garðyrkjumaður-
inn geti starfað í friði. Upplausn og glund-
roði í stjómmálum verður til þess, að ekki
er réttiléga fyrir þessum nauðsynlegu þörf-
um séð og að garðyrkjumaðurinn verður
fyrir sífelldu ónæði í starfi sínu. En stjóm-
mál snúast um meira en efnahagsmál. Þau
snúast einnig um velferðarmál, um það
hvernig vaxandi velmegun beinist og skipt-
ist milli margvíslegra þarfa og verka. I því
efni þarf ekki síður á skilningi, hófsemi og
réttsýni að halda en við umfjöllun efnahags-
mála, eiginleikum sem tæplega njóta sín við
þær aðstæður, sem nú eru orðnar. Síðast
en ekki sízt, mér liggur næstum við að segja
umfram allt, snúast stjórnmál um afstöðu
landsins út á við, um samband okkar við
aðrar þjóðir. Einnig á þeim vettvangi eru
merki minni alvöru og meiri lausungar en
áður hefur tíðkast, án þess að ástand og
horfur heimsmála gefí til þess tilefni.
Til hvers eigum við þá að ætlast af stjóm-
málamönnum okkar? Umfram allt til þess
að þeir skilji, hvað unnt sé að gera á vett-
vangi stjómmála og hvað ekki, og hafi þrek
til þess að fylgja þeim skilningi eftir. Við
eigum ekki að ætlast til meiri stjórnar af
þeirra hálfu, heldur réttrar stjórnunar, og
umfram allt til þess að sinnt sé þeirri um-
gjörð um starfsemi þegnanna, sem sú starf-
semi þarfnast. Við eigum sömuleiðis að
ætlast til þess, að þeir beri virðingu fyrir
þeirri sundurgreiningu valds, sem stjómar-
skrá okkar og annarra lýðræðisríkja gerir
ráð fyrir, skilji mikilvægi þess, að hver og
einn haldi sér innan þeirra vébanda, sem
honum hafa verið mörkuð.
Ýmsar breytingar á kosningalögum okkar
og stjórnarfari gætu orðið til að auðvelda
þetta, enda þótt ekki kæmi til beinna stjórn-
arskrárbreytinga að öðm leyti, sem ég hef
sízt trú á, að yrði til bóta. I nýlegri og at-
hyglisverðri grein hefur Karl Popper, sá
heimspekingur, sem af einna dýpstum skiln-
ingi hefur ritað um eðli lýðræðisins, lagt
áherzlu á yfirburði kosninga í einmennings-
kjördæmum samanborið við hlutfallskosn-
ingar. Bjarni Benediktsson var á sínum tíma
þessarar sömu skoðunar. Hann lagði enn
fremur eitt sinn til, að starfstími Alþingis
væri styttur til þess að menn úr öllum stétt-
um og greinum gætu átt þar sæti án þess
að gerast atvinnumenn, jafnframt því sem
starfshættir þingsins yrðu virkari og ag-.
aðri. Mér býður svo hugur, að öðruvísi væri
nú umhorfs í íslenzkum stjórnmálum, ef
meira tillit hefði verið tekið til þessara hug-
mynda á þeim tíma. En það er sjálfsagt til
mikils ætlazt, að slíkum grundvallarbreyt-
ingum sé sinnt, allra sízt þegar hvers konar
vandi steðjar að, enda þótt þá væri þeirra
mest þörf.
Undan hinu verður aftur á móti ekki vik-
ist, að sinna skipan þeirra grundvallarat-
riða, sem mestu skipta um gang efnahags-
mála, en í þeim efnum er íslenzku sam-
félagi enn að ýmsu ábótavant. Framtíðar-
skipan gengismála er það sem mestu máli
skiptir auk fyrirkomulags fiskveiða. Þá hafa
endurbætur á skipan bankakerfisins verið
lengi til umfjöllunar án árangurs og reglur
um starfsemi fjármálastofna yflrleitt verið
seint á ferðinni. Varla getur hjá því farið,
að endurskoðunar á meðferð kjaramála sé
þörf eins og nú er komið. Loks verður meiri
samræming við það sem tíðkast með öðrum
þjóðum að gerast í skatta- og tollamálum,
í reglum um viðskipti, fjármagnsflutninga
og atvinnustarfsemi. Það er af nógu að taka,
en vert er að vekja á því athygli, að núver-
andi ríkisstjórn — sem auðvitað er sú versta
sem sögur fara af eins og allar ríkisstjómir
sem enn sitja — hefur framar öðru einbeitt
sér að þessari tegund málefna, með veruleg-
um árangri í sumum greinum.
Fyrir tæpum áttatíu árum, þann 25. jan-
úar 1909, kom Hannes Hafstein heim úr
tveggja mánaða ferð til Kaupmannahafnar,
þar sem hann hafði freistað þess að fá fram
breytingar á sambandslagafrumvarpinu,
sem fellt hafði verið í kosningunum haustið'
áður. Hann hafði ekki haft erindi sem erf-
iði, og var að því kominn að segja af sér
embætti. Þegar hann stígur á land er hann
með kvæði í huga, sem hann orkti skömmu
síðar. Þetta kvæði nefnist „Landsýn", og
þið þekkið það allir vel. Mig langar eigi að
síður til að ljúka þessu spjalli með því að
hafa yfir síðasta erindi þess:
Land mitt: Þú ert sem órættur draumur,
óráðin gáta, fyrirheit.
Hvemig hann ræðst þinn hvirfíngastraumur
hverfulla bylgja - enginn veit.
Hvað verður úr þínum hrynjandi fossum?
Hvað verður úr þínum flöktándi blossum?
Drottinn, lát strauma af lífssólar ljósi
læsast í farveg um hjartnanna þel.
Vama þú byljum frá ólánsins ósi.
Unn oss að vitkast og þroskast.
Gef heill, sem er sterkari en hel.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JÚLÍ 1988
5