Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 13

Baskar eiga og leika sérstakan boltaleik,
pelota, sem ekki er leikinn annarsstaðar en
í Baskalandi. Þetta er mjög gamail leikur.
Myndin er frá 1905.
Borgarráð Baska í borginni Guernicu á utanhússfundi árið 1601.
rðurströnd Spánar.
Útsýniyfir bæinn Piencia við Biscayaflóann.
loftslag í Baskalandi milt og rakt úthafs-
loftslag með talsverðri úrkomu og snjó við
ströndina og í háum stranddölum, en í hér-
uðunum inn í landi ríkir meginlandsloftslag.
Frá aldaöðli hefur Biscayaflóinn verið
stökkpallur íbúanna til ævintýra og útrásar
til fiskveiða og landafunda eða til hnattsigl-
ingar eins og dæmið af Sebastián Elcano
sannar.
„Þetta Fólk Sem Er
GrimmtOgVillt**
Elstu tilvísanir sögunnar þar sem Baska
er getið birtast í skrifum fornra landfræð-
inga, einkum Plíníusar og Ptolemeusar. í
„Leiðarbók Antonínusar" (3) er getið nafna
sem gefa til kynna að lönd hinna fornu
Baska hafi ekki aðeins teygt sig til Aquitan-
ia í Frakklandi heldur allt til Ebrofljóts á
Spáni. Þetta hafa ömefni staðfest.
Á árunum 29 til 19 f. Kr., þegar Róm-
verjar voru að leggja Spán undir sig, stýrði
Ágústus keisari sjálfur herförum gegn íbú-
um norðurstrandarinnar, Kantabriumönn-
um, Astúrum og Böskum og gefur það til
kynna að mikið hafi legið við. Frelsisást
þessara flallaþjóða á tímum rómverskrar
hersetu kemur vel fram í vitnisburðum sagn-
fræðinga þess tíma, svo sem Orosíos eða
Estrabóns:
„Þetta fólk, sem er grimmt og villt að
eðlisfari, æddi viljandi í dauðann þegar það
óttaðist þrælkun. Næstum allir sviptu sig
lífi með eldi, sverði eða eitri.“ (4) í saman-
burði við aðra landshluta Iberíuskagans var
norðurhlutinn (Kantabría, Santánder og
Baskaland) lítt snortinn af rómverskum
áhrifum og þar finnast varla nokkrar róm-
verskar fornminjar.
Þegar hin gamla Hispania hafði verið
friðuð komu Baskar fram á svið sögunnar
þrungnir frelsisanda og sterkri vitund um
tungu sína og menningu.
Þegar Frakkar lögðu undir sig héruðin í
Sjálfsforræði Baska hélzt allt fram í Carlista-
stríðin svonefndu á 19. öld, en þá varkonung-
dæmi Spánar formlega sameinað undir einni
stjórnarskrá. A myndinni eru baskneskir her-
menn frá þessum tíma.
Baskar voru fiskimenn og sigldu
allar götur á íslandsmið til fisk-
veiða og ekki er talið fráleitt að
þeir hafi eignast afkomendur á
Vestfjörðum. Móttökur voru þó
ekki alltaf hlýlegar. Til dæmis
er Iíklegt, að Spánveijarnir, sem
Vestfirðingar drápu, hafi verið
Baskar. Myndin er a f baskneskri
konu við netaviðgerðir.
norðurhlíðum Pyreneafjalla á miðöldum og ‘
Vestgotar héruðin sunnan fjalla, börðust
Baskar hvíldarlaust til varnar sjálfstæði
sínu. Pascual Madoz (5) lýsti þessum innrás-
artímum miðalda á eftirfarandi hátt: „Þessi
fijálsa þjóð mótmælti yfirráðum eins lands-
drottins, því Baskar hafa ávallt myndað
sambandsríki smárra lýðvelda, sem einungis
sameiginlegur uppruni og tunga bundu -
bræðraböndum.“ Á 7. öld stofnuðu Frankar
hertogadæmið Vaskoníu, er samanstóð af
Baskahéruðunum beggja vegna Pyrenea-
fjalla, en heimamenn frelsuðu sig fljótlega
og völdu sér baskneskan hertoga. Þetta
hertogadæmi átti sér rætur í hinum germ-
önsku þjóðflutningum inn í Rómaveldi. í
norðri átti hertogadæmið löngum í höggi
við Frankana og lauk því stríði í hinni marg-
frægu orrustu til Roncevalles árið 778. í
suðri átti hertogadæmið í höggi við ásókn '
arabanna. Við þessar aðstæður hófst til
valda í borginni Pamplona-ættin Arista
(milli 797 og 803) sem með arabískum
stuðningi lagði grunninn að fyrstu kristnu
konungsættinni í Bavarra, (6), Jimena-
ættinni, sem þar ríkti um þriggja alda skeið.
Á miðöldum bjó konungsríkið Navarra
sífellt við þá hættu að verða gleypt af hinum
voldugu ríkjum Kastilíu og Aragóníu. Stofn-
að var til mægða við konunga Frakklands
jafnframt því sem fólk úr öðrum héruðum
Baska flutti margt til Navarra. Þrátt fyrir
tilkomu baskneskrar konungsættar í Nav-
arra héldu „los fueros" eða heimalög Baska
gildi sínu, en þau veittu þjóðinni sérstök
réttindi eða voru jáfnvei andstæð vilja kon-
ungs. Þessi „fueros“ voru lög sem byggja
á gömlum þjóðlegum hefðum og voru runn-
in undan rifjum þjóðfulltrúa á „allsherjar-
þingum", en ekki undan rifjum konungs-
valdsins. í lögum þessum segir að hver sá ’
sem setji sig gegn vilja þinganna sé rétt-
dræpur. Þessi sérkenniíegá lagaþróun meðal
Baska gaf þeim snemma stéttarvitund sem
var mjög frábrugðin því sem gerðist í öðrum
lénsríkjum. Þó undarlegt megi teljast þá
varð baskneski aðallinn til vegna andstöðu
við lénsskipulagið og ríkjandi stéttaskipt-
ingu. Landeign og seta á þingi nægði til
að teljast til aðals. í fyrsta verkfallinu í
sögu Spánar, þegar Filippus konungur II
vann að byggingu Escorial-hallarinnar í
nágrenni Madrid, var sett fram krafa um
styttan vinnutíma. Konungur vildi beija *
ókyrrðina niður með vopnum, en hann komst
brátt að því að flestir hinna sérhæfðu verka-
manna voru baskneskir aðalsmenn sem
„ekki mátti handtaka án réttarhalda né
hýða eins og þræla (7).
Þessi „fueros“ eða heimalög héraðanna
týndu tölunni í tímans rás vegna vaxandi
ítaka spænskra konunga og franskrar mið-
stýringar. Navarra var þó enn vísikonungs-
dæmi á 16. öld á sama hátt og nýunnin
lönd Spánar í Ameríku.
Innrás Napóleons inn í Spán árið 1807
svo og erfðadeilur Carlista-stríðanna sem
plöguðu Baskaland á 19. öld, voru upphafið
að upprætingu fjölmargra „fueros“. Má þar
nefna sem dæmi viðurkenningu á landa-
mærum Spánar og tollheimturétti ríkisins
eða þegar embættismannakerfi ríkisins
leysti gömlu allsheijarþingin af hólmi. Mið-
stýringin jókst síðan hratt á 20. öldinni allt
fram í spænska borgarastríðið. í júlí 1936
klofnaði líka Baskaland í tvær fylkingar,
annars vegar stóð PNV (Þjóðernisflokkur
Baska), fylgismenn lýðveldisstjórnarinnar
og hins vegar Carlistarnir í Pamplóna, öfga-
menn íhaldsaflanna og fylgismenn Fráncos.
I Ijósi þessarar söguþróunar eru stað-
reyndir sem vilja gleymast. Þrátt fyrir til-
vist nokkurra heimalaga í sérhveiju Baska-
héraði höfðu þau týnt tölunni eða verið skert
í persónulegum samningum við konunga
Spárar. Á þessari öld standa aðeins eftir
leifar af forréttindum heimalaganna, svo
sem sérstakt skattheimtukerfi eða undan-
þága ungra Baska frá herþjónustu.
TUNGA OG BÓKMENNTIR
Uppruni baskneskunnar eða „euskera"
er enn í dag málfræðilegur leyndardómur.
Vitað er að málið var til á Pyreneaskaganum
löngu fyrir komu Rómveija þangað og eng-
inn vissi hvaðan málið barst. Hér var því
um „máleyju" að ræða sem þróaðist í Baska-
landi og eru eftirstöðvar tungumálaættar
sem hlýtur að hafa verið mun útbreiddari.
Merki baskneskunnar sjást í ömefnum og
áletrunum í Aquitania í Frakklandi og í
Katalóníu, t.d. strandbærinn Tossa de Mar
sem Ptolemus kallaði Iturissa (af „iturri“:
lind).
Baskneskan er ekki af ætt indó-evrópskra
mála, enda þótt hún hafi orðið fyrir áhrifum
af þeim málum vegna óhjákvæmilegra
kynna. Tvær kenningar em enn til staðar.
Annars vegar sú sem Schuchardt setti fram
um tengsl basknesku við hamitísk-semítísk
mál eða afrísk-asísk (frá berbamáli til
I
T
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JÚLÍ 1988 13