Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 14

A R K 1 T E K T Ú R
Tvenns
konar
afstaða
Imyndlistinni gengur allt, segja menn. í arkitektúr
gengur kannski ekki alveg allt, en mönnum leyfist
sitt af hverju þar einnig. Hér verða kynnt tvö nýleg
hús, sem ganga mjög sitt í hvora áttina, ef svo
mætti segja. Annarsvegar er hátæknibygging, sem
arabísku), en þessi kenning veikist fljótt
þegar lesnar eru elstu íberísku áletranimar.
Hins vegar hafa verið settar fram kenning-
ar um tengsl basknesku og íberísku (8).
Báðar þessar kenningar hafa orðið að hopa
fyrir nýlegri kenningu sem sýnt hefur fram
á ákveðnar samlíkingar í málfræðilegri
byggingu við kákasísk mál (9), einkum þó
grúsísku. Sérstaklega eru það fallbeyging-
amar í hinum mikla fjölda af kákasískum
mállýskum sem vekja áhuga og sem sovésk-
ir málfræðingar beina rannsóknum sínum
að.
Þessi óvissa um uppruna baskneskunnar
leiddi margan spakan heimamanninn til
ályktana eins og þeirrar að baskneskan
væri runnin af máli því sem byggjendur
Babelsturnsins töluðu, að baskneskan væri
babýlónsk tunga eða jafnvel það mál er
talað væri í Paradís. Við þetta má svo bæta
niðurstöðum hinnar fáránlegustu orðmynd-
unarfræði en þar er dæmið um Svíþjóð hvað
sérkennilegast. Svíþjóð (Suecia á spænsku)
á samkvæmt því að vera myndað af su=
eldur og écia eða eciu=kveiktur, en kveiktur
eldur sé afar nauðsynlegur til að veijast
hinum miklu kuldum í því landi.
í basknesku eru 5 sérhljóðar og málið
er afar beygjanlegt með tólf föllum og sagn-
beygingum sem byggjast á „fleirpersónuleg-
um“ sagnformum, þ.e.a.s. að í stað þess að
sögnin lagi sig aðeins að persónunni sem
geranda í setningu, eins og títt er um evr-
óputungur, þá hefur baskneskan „persónu-
vísa" sem vísa til annarra þátttakenda í
verknaðinum, hins beina andlags áhrifs-
sagnanna og þolanda verknaðarins.
Dæmi um þetta er t.d. ,jitex sira“=þið
komið (af ,jin“=að koma) og ,jiten zitzaizk-
it“=þið komið til mín.
Ef við bætum síðan tilvist mállýskna við
þessa flóknu málbyggingu þá skilst hvers
vegna aðeins einn af hveijum fjórum Bösk-
um talar basknesku. Þá skilst líka hvers
vegna ýmsir frægir rithöfundar og andans
leiðtogar Baska, m.a. heimspekingurinn
Miguel de Unamuno og rithöfundurinn Pio
Paroja töldu basknesku ekki eiga sér neina
framtíð sem menningartunga.
Eitt höfuðeinkenni baskneskra bók-
mennta er hin auðuga, munnlega geymd,
þar sem bókmenntimar eru ekki skrifaðar
heldur ganga munnlega frá föður til sonar
með óhjákvæmilegum afleiðingum
gleymsku og persónulegra lagfæringa. Þessi
bókmenntahefð hefur einkum varðveist í
munni „bersolari", baskneska trúbadorsins
eða skáldsins sem mælir ljóð af munni fram
og keppir við aðra tii að sýna skáldlega
snilli sfna. En það dugir ekki að skapa sér
glæsta framtíðarsýn um baskneskar bók-
menntir. í þeim bókmenntaakri hafa ekki
verið neinir að störfum sem jafnast á við
Raimundo Lulio í Katalóniu eða Rosalíu de
Castro í Galísíu. Epískan skáldskap er
hvorki að fmna í verulegu magni né gæðum
ef undan eru skildar þýðingar og verk af
trúarlegu kyni. Þegar baskneski höfundur-
inn yfirvinnur ótta sinn hrífst hann af nátt-
úrunni í tærum, ljóðrænum skáldskap sem
síðan varðveitist nafnlaus. Það er ekki fyrr
en um miðja 16. öld sem til verða einstakl-
ingsbundnar bókmenntir með verkinu
„Lingua vasconum primitiae" eftir prestinn
Bernard d’Etcheparre. í einni af síðustu
vísum sínum talar hann um hina gömlu
tungu Baska sem hann spáir framtíð í bók-
menntunum:
Habil Mundu guzira
Berzeak orok izan dira
Bere gohien gradora
Orain hura igamenda
Berze ororen gainera
Farðu að ferðast um heiminn
AHar tungur hafa itt
sitt blómaskeið
Nú er runnin sú stund
að þú sért öðru æðri.
í kjölfar d’Etcheparre fylgdu jesúítar og
málvísindamenn þar til vinafélög Baska-
lands og tímaritið Euskara lögðu grunninn
að bókmenntalegri endurfæðingu í lok 19.
aldar. Þá voru gefnar út orðabækur og rit-
háttur málsins samræmdur. Eftir borgara-
stríðið og harðstjómartíma Francos, sem
bannaði notkun basknesku, lifa baskneskar
bókmenntir við hlið spænskra og franskra,
skrifaðar á máli sem ekki var spáð neinni
framtíð. Málið sem varðveist hefur í söngv-
um trúbadoranna, í guðrækilegum verkum
og goðsögnum, kveður sér nú hljóðs á vett-
vangi heimsins þegar lýðræðið blómstrar á
Spáni og nærist nú í skjóli opinberrar vemd-
ar og tungumálajafnréttis í skólum svo og
í vakningarverkum höfunda eins og Baran-
diarán, Michelena, Caro Baroja eða Ricardo
Arregui.
Hryðjuverkastarfsemin
Sú hryðjuverkastarfsemi sem um þessar
mundir atar Spán og Baskaland blóði hefur
ekki orðið til með lýðræðinu né er hún held-
ur, því miður, bundin eingöngu við Spán.
Vissulega má fínna dæmi um hryðjuverk
úr eldri sögu Spánar, t.d. í aðgerðum Carl-
istanna, sem á 19. öld eyðilögðu jámbrautir
og jámbrautastöðvar, af því þær voru „böl
nýjungagiminnar", ellegar meðal stjómleys-
isfélaga, byssumanna verkalýðsfélga og fal-
angista skömmu fyrir borgarastríðið.
Hryðjuverkastarfsemin ETA (Euskadi Ta
Askatasuna=Frelsi til handa Baskalandi)
byijar ekki að gæta að ráði fyrr en í byijun
7. áratugarins á Spáni. Á harðstjómartím-
um Francos var sú skoðun útbreidd að
hryðjuverkin væru viðbrögð öfgamanna
gegn harðstjóminni.
En það voru vissulega fleiri hryðjuverka-
samtök til vinstri og hægri sem létu til sín
taka á tímum Francos, svo sem hinir „ill-
ræmdu skæruliðar Krists konungs", sem
með byssur í höndum hrelldu spænska há-
skólastúdenta, ellegar marx-lenínísku sam-
tökin FRAP eða GRAPO.
ETA varð til í Baskalandi við klofning
innan Þjóðemisflokks Baska (Partido Naci-
onalista Vasco) og varð fyrir hugmynda-
fræðilegum áhrifum frá Federico Krutwig,
höfundi bókarinnar „Vasconia" sem út kom
1960. í þeirri bók koma fram hugmyndir
stjómleysingja, marxista og fijálslyndra.
Þau ungmenni sem höfðu slitið sig frá
þjóðemishreyfingunni gripu til vopnaðrar
baráttu og frömdu fyrstu manndrápin og
fjáröflunarárásimar um þetta leyti.
Frá árinu 1968 greindist ETA í tvær
fylkingar, fylgismenn róttækrar, ofbeldis-
sinnaðrar þjóðernishreyfíngar og fylgis-
menn stéttabaráttu og stéttafélagsaðgerða.
Aðeins þeir fyrmefndu hafa gripið til hryðju-
verka sem baráttuaðferðar til vemdar þjóð-
emisstefnu minnihluta. Aðgerðir hryðju-
verkamanna náðu síðan hámarki með morð-
inu á forsætisráðherra Franco-stjómarinnar
í nóvember 1973.
Gert var ráð fyrir að hryðjuverkunum
linnti með tilkomu lýðræðis og nýrrar stjóm-
arskrár svo og með sköpun sjálfráða lands-
hluta og sjálfstæðum héraðsþingum. En
þvert á móti vom fyrstu ár lýðræðisstjómar-
innar ennþá blóðugri af völdum ETA-manna
(á árunum 1978 og 1979 myrti ETA 198).
Þrátt fyrir margvísleg heimastjómarrétt-
indi til handa Böskum neyddist miðjustjórn
Suarezar til að semja lög gegn hryðjuverk-
um, en þau lög ýttu nokkuð undir ofbeldisað-
gerðir lögreglunnar. Á sama tíma var reynt
að semja við Frakka um að þeir framseldu
hryðjuverkamenr. Baska í hendur spænskum
dómstólum ellegar vísuðu þessum mönnum
úr landi.
Nýleg skoðanakönnun í Baskalandi leiddi
í ljós nokkuð sem Baskar hafa ávallt vitað:
að aðeins 13% íbúanna styðja ETA. Meiri-
hluti Baska vill frið og styður sakaruppgjöf
ef hryðjuverkamenn leggja niður vopn.
Á þessu ári halda hryðjuverkamenn áfram
að drepa saklaust fólk enda þótt sósíalista-
stjómin hafi veitt sakaruppgjöf þeim sem
hafa viljað iðrast og leggja frá sér vopnin.
Engu virðist heldur skipta þótt hafnar hafí
verið leynilegar samningaviðræður við ETA,
né heldur þótt Evrópuríki hafí komið á nánu
samstarfí í baráttunni gegn hryðjuverkum.
Sjálfur hugmyndafræðingurinn Kmtwig
hefur nýlega sagt: „Að drepa drápsins vegna
ér fasismi."
Nú læðist vofa hryðjuverkastarfseminnar
út yfír landamæri Spánar og ógnar öðrum
löndum, knúin áfram af einni skuggaleg-
ustu hvöt mannskepnunnar, þeirri hvöt sem
gamli Vínarsálfræðingurinn Sigmund Freud
kallaði „tanatos" eða dauðahvötina.
Höfundurinn býr á Islandi og er lektor í
spaensku við Háskóla fslands.
1) Sjá: Helgi Guðmundsson: „Um þrjú basknesk-
íslenzk orðasöfn frá 17. öld.“ íslenska Málfrœðifé-
lagið. 1. árgangur. Reykjavík 1979.
2) Sjá: Aitor Yraola: „Um baakneska fiskimenn á
Norður-Atlantshafi". Saga. XXI Reykjavik 1988
og Trausti Einarsson: „Hvalveiðar við ísland
1600—1989.“ Sagnfræðistofnun. Reykjavík 1986.
3) Samantekt gerð að skipun Antoninos keisara
þar sem taldir eru upp allir hervegir keisaradæm-
isins.
4) Orosio, VI, 21, 8.
6) Pascual Madoz var fijálslyndur og framsækinn
stjórnmálamaður sem revudi að sýna fram á að
„los fueros" eða heimalög Baska brytu ekki í
bága við einingar Spánar samkvæmt stjórnar-
skránni.
6) f upphafi stjómartíma Sancho Garcés I, árið
906.
7) Martin de Ugalde: „Historia del País Vasco."
Madrid 1974, bls. 146.
8) Humboldt, stofnandi Háskólans i Berlín, var
einn helsti veijandi þessarar kenningar.
9) Uhlenbeck, Dumézil, Borda og Lafon meðal
Um nýjar aðalstöðvar
Lloyds
tryggingafélagsins í
London eftir Richard
Rogers og íbúðablokk í
Vínarborg eftir
málarann
Hundertwasser.
Yfir virðuleg viktoríönsk hús frá
síðustu aldamótumgnæfir „vélin". Loft-
ræstingarpípur og burðarsúlur utan
veggja setja mikinn svip á bygginguna.
lítur næstum því út eins og vél; hinsvegar
afturhvarf til náttúrunnar, að svo miklu
leyti sem því verður við komið í íbúðablokk.
í hinu virðulega fjármálahverfi Lundúna,
The City, hefur steinn verið algengast bygg-
ingarefrii, þar ríkir svipmót Viktoríutímans
og ennþá eldri stfll Sir Christophers Wren,
sem teiknaði Pálskirkjuna og fleiri glæsileg-
ar byggingar í London. Eitt rótgrónasta og
víðfrægasta fyrirtæki á þessum slóðum er
tryggingafélagið Lloyds, sem nýlega réðist
í það stórvirki að byggja nýtt hús yfir aðal-
bækistöðvar sínar í City. Menn áttu von á
því, að slíkt musteri festunnar yrði virðuleg-
ast af öllu virðulegu og því er það, að marg-
ir hafa rekið upp stór augu: Húsið sker sig
næstum því eins mikið úr og verða má og
líklegt að einhveijir með svarta kúluhatta,
regnhlífar og stresstöskur, hafi sopið hveljur
og tautað fyrir munni sér líkt og Rómveij-
inn forðum: Hvílíkir tímar, hvílíkir siðir.
Teiknistofa arkitektsins Richards Rogers
er skrifuð fyrir byggingunni; hann mun
vera sá Rogers, sem ásamt arkitektinum
Piano teiknaði Pompidou-safnið í París, eina
merkustu byggingu síðustu áratuga í heim-
inum. Þeir sem komið hafa til Parísar og
séð safnið, hafa ugglaust undrast öll pípu-
kerfin utan á húsinu, - en þau eru einmitt
meðal þess sem gefa því sérkennilegt og
mjög tæknilegt svipmót.
Rogers hefur haft sama hátt á, þegar
hann ákvað svipmót aðalstöðva Lloyd.
Ókunnur vegfarandi í City gæti trúlega
ímyndað sér, að þarna hafi þeir nú tyllt
niður einni verksmiðjunni og haft hana á
svo sem 20 hæðum til að auka óhagræðið.
Þama eru kynstrin öll af silfurlituðum loft-
ræstipípum; einnig utanáliggjandi stoðir eða
burðarsúlur og gljáfægðir og málmslegnir
stigagangar standa út úr húsinu. Þar sem
loftræstirörin sveigjast inn í húsið, minna
þau mest á pústgreinar út úr bílvél. Þetta
er víst dæmigerður „High tech“-stíll; af-
sprengi tækninnar og í stað þess að fela
burðarvirki og loftganga inni í veggjum, er
gert í að hafa allt slíkt sem mest áberandi.
Á sinni tíð varð það eitt af slagorðum
módernismans gegn skreytingum og öðru,
sem beinlínis var gert fyrir augað, að hús
ætti að vera vél til að búa í. Það mottó
höfðu menn eins og Mies van der Rohe og
le Corbusier. Jafnframt er hinn dæmigerði
Mies-stfll einföldunin sjálf; húsin oftast
kassalaga, en góð í hlutföllum og bognar
eða sveigðar línur sáust þar ekki. Greinilegt
er, að hægt er að túlka mottóið „vél til að
búa í“ á ýmsa vegu og að sumir arkitekt-
ar, þar á meðal Rogers, nálgast það mjög
úr annarri átt. Sé viðmiðunin vél, fer naum-
ast milli mála að hús eins og aðalstöðvar
annarra.