Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1988, Blaðsíða 16

Maðurinn er undarlega gerður og virðist
þurfa að hafa eitthvað til að berjast við
til að geta unað glaður við sitt. Þegar
markmiði er náð, byrjar tómleikinn og
lífsleiðinn. Miðaldariddarar urðu háskalegir í
samfélaginu, ef þeir sátu um hríö á friðarstóli og
umhverfðust þá úr óyndi. Og enda þótt styrjaldir
hafí jafnan haft í for með sér skelfingar og dauða,
hefur ekki staðið á því að ungir menn vildu taka þátt
í atinu fremur en að una við öruggt en
tilbreytingarlaust líf heima fyrir.
í ritgerð þessari Qallar merkur fræðimaður um félags-
og sagnfræði lífsleiða, og gerir því skóna að þessa
fyrirbæris hafi þá fyrst orðið vart þegar lífshættir
breyttust þannig að hirðingjar tóku að rækta jörðina
og gerðust háðir harðstjórn hennar og árstíða, áttu
allt sitt undir sól og regni.
Nisbet sem nú (1983) hefur látið af störfum
prófessors við Columbia-háskóla, hefur samið margar
bækur, þ.á m. „The Quest for Community“, „Twilight
of Authority and History of the Idea of Progress“.
Þessi ritgerð er útdráttur úr nýjustu bók Nisbets,
„Prejudices: A Philosophical Dictionary“.
Hugleiðíng
um lífsleiða
Lífsleiði er einn áleitnasti og almennasti þáttur
mannlegs atferlis, og enda þótt naumast verði
gerð grein fyrir honum í aldanna rás jafn ræki-
lega og styrjöldum, sjúkdómum, efnahags-
kreppum, hallæri og byltingum, fer því víðs
fjarri að hans sjái ekki stað fyrr og síðar.
Fjöldi annála, dagbóka, endurminninga og
ævisagna veitir verulega vitneskju um að-
gerðir gegn iífsleiða og árangur, svo og um
lyf og vamir.
Eftir ROBERT NISBET
Böi lífsleiða ristir miklum mun dýpra en
böl sljóleika, og trúlega er aðeins háþróað
taugakerfi mannsins næmt fyrir lífsleiða;
það virðist og skilyrði að maður búi við
a.m.k. eðlilega greind. Fáviti kann að vera
haldinn sljóleika, en lifsleiði bítur ekki á
honum. Starf unnið af vélrænni endurtekn-
ingu er boðlegt þroskaheftum manni, en
vekur, að öllu öðru jöfnu, þegar í stað leiða
verkmanni sem býr við eðlilega greind.
Starf sem samræmist nokkurn veginn
hæfileikum hvers og eins er án efa hagstæð-
ust vöm gegn lífsleiða. Svo sem vísindamað-
urinn Dennis Gabor lagði áherzlu á er vinn-
an eina sýnilega athöfnin sem óhætt er að
fela manninum. — John Maynard Keynes
mælti svo: „Ef lausn finnst á efnahags-
vanda, verður mannkyn svipt hefðbundnu
markmiði sínu. Er það hagstætt? Ef menn
trúa yfirleitt á raunhæft gildi lífsins kunna
slíkar horfur e.t.v. að vekja vonir um betra
líf. Þó hryllir mig við nýskipan siða og eðlis-
hneigða venjulegra manna, sem þeim hefur
verið innrætt frá örófi alda, og vænzt verð-
ur að þeir leggi fyrir róða innan fárra ára-
tuga.“
Iðjulaus lýður er ekki nýtt fyrirbæri í
sögu mannkyns. í Rómarveldi hinu foma
minnumst vér sagna um hálfa milljón manna
sem ólu aldur sinn við brauð og leiki, en
íbúar voru samtals um tvær milljónir. Afleið-
ingar voru vægast sagt válegar, enda taldi
sagnfræðingurinn Amold Toynbee þennan
eirðarlausa, lífsleiða og óarðbæra „innlenda
öreigalýð“ er haldinn var sívaxandi gremju
í garð stjómvalda sem ólu önn fyrir honum,
eiga, ásamt hinum „erlenda öreigalýð", sið-
lausum innrásarvörgum, — aðra meginsök
tveggja, á endanlegu hmni Rómarveldis.
Svo sem Gabor minnist á hefur mið-
taugakerfi mannsins þróazt smám saman
um milljónir ára, enda hafi árvekni, aðgát
og ágengni verið, á þvf skeiði, forsenda
þess að mannskepnan héldi velli. Þar sem
slíkar eigindir vom nauðsynleg forsenda,
hlutu þær að orka rækilega á innsta kjarna
mannlegs taugakerfis. Líffræðingar em al-
mennt þeirrar skoðunar að fáar, ef nokkr-
ar, marktækar, lífrænar breytingar hafi átt
sér stað sl. 5000 ár; sé það rétt hlýtur nauð
iðjuleysis, ásamt of mörgum tómstundum,
og oft ofgnótt matar, að valda skaðvænum
áhrifum. Lífsleiði er í stuttu máli svömn
mannsheilans við aðstæðum, sem em fram-
andi langærri mótun hans.
Ofsaðning er án efa einn meginvaki
lífsleiða. Sagt hefur verið að aðeins einn
kostur mannlífs sé neikvæðari en að öðlast
ekkert af því sem keppt er að, þ.e. að fá
því öllu framgengt. Hartnær öruggt má
teljast að Arthur Schopenhauer hafi haft lög
að mæla er hann lét svo um mælt að lífsleiði
væri dulið átumein útópíu. Atferliskönnuð-
urinn B.F. Skinner virtist þeirrar skoðunar
að gnótt veraldlegra gæða myndi afstýra
hvers konar þjóðfélagsböli, en honum sást
yfir Iífsleiða samfara algem frelsi og lysti-
semdum. George Orwell sást ekki yfir það
í bók sinni „1984", enda unir allt hans fólk
því aðeins við sitt, að það eigi aðgang að
gnægð áfengis. Þrátt fyrir þróaðar öryggis-
ráðstafanir handa útópistum sínum, sér
Aldous Huxley þeim í bók sinni „Brave New
World" fyrir gnægð vímugjafans „Sorna"
til hressingar, ef haldnir em þunglyndi eða
lífsleiða. Utópistar verða einnig, í stuttu
máli sagt, að sætta sig við líf „hljóðlátrar
örvæntingar". Lífsleiði er áþekkur vald-
stjóm að einu leyti. Því ágengari og þrengri
sem umhverfi eða aðstæður em, því dýpra
ristir þjáning fómarlambs. Harðstjóm er
ágengust í nábýli; sama á við um lífsleiða.
Náin tengsl auka áhrifavald kennda eða
hughrifa sem kvikna með einstaklingum.
Ef menn eiga völina eða kvölina milli skeija-
lausrar harðstjómar í stóm landi eða litlu,
þá er stórt land illskárra. Stærð þess ein
veitir kost á því að smjúga úr neti valdstjóm-
ar, síður í smáríki sem býr við harðstjóm.
Svipuðu máli gegnir um það, að hvergi verð-
ur vart jafn megns lífsleiða og í þröngum
hópi sem hefur á einhvem hátt gerzt sundur-
þykkur innbyrðis, en er þó í tengslum og
samloða. Margt og mikið hefur verið skrifað
um þrúgandi lífsleiða samfara lífsháttum
smábæja þar sem almenningsálit er vökult,
og oft er í holti heyrandi nær, eða einhæfu
og tilbreytingarlausu starfi sem valda kann
taugaáfalli, nautn vímugjafa eða ofdrykkju.
Menn hryllir við þegar minnzt er lífsleiða
sem samfara var mannlífi í sveitum Ameríku
á 19. öld, einkum á þrotlausum sléttum
miðvesturfylkja Bandaríkjanna. Lífsleiði er
stundum nefndur kofasýki meðal almenn-
ings, og er einatt förunautur fásinnis hins
langa, myrka vetrar þegar menn þreyja jafn-
vel þorra og góu auðum höndum.
Hjúskapur er e.t.v. það samvistarform
þar sem lífsleiði þrífst hvað bezt. Hins veg-
ar ber að gæta þess að síðari tíma þróun
heimilislífs á Vesturlöndum skiptir hér meg-
inmáli. Iðnbyltingin ásamt umsköpun efna-
hagsmála sem áður fyrr hvíldu á herðum
fjölskyldunnar einnar, yfir á aðrar stofnan-