Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 4

//
ASTAN DSAR
Á ÞINGEYRI
//
Ljósmynd: Þjóðminjasafn íslands.
EFTIR HULDU RÓS GUÐNADÓTTUR
Allt frá því á (Djóðveldis-
öld hafa ýmsir erlendir
hópar komið til Þingeyrar
og farið þaðan aftur.
Mestan svip á bæjarlífið
settu sérstæðustu gestirn-
ir, amerísku lúðuveiðar-
arnir undir lok 19. aldar.
Ameríkanarniráttu heim-
kynni sín í Gloucester í
Massachussets og höfðu
aðalbækistöðvar á Þing-
eyri yfir sumarmánuðina.
ingeyri, við sunnanverðan Dýra-
fjörð, var mikið í fréttum fyrr á
árinu þegar fískverkunarfyrir-
tækið Rauðfeldur var dæmt
gjaldþrota og starfsmenn misstu
vinnu sína. Aberandi í frétta-
flutningi af gjaldþrotinu var
þáttur Pólverja sem störfuðu
hjá fyrirtækinu. Var haft eftir mönnum að þeir
hefðu verið verðmætt vinnuafl. í kjölfarið bár-
ust Pólverjunum atvinnutilboð víðs vegar af
landinu og þeir fluttu í burtu. Pótti mörgum
merkilegt við fréttina að hópur útlendinga
hefði haldið uppi fiskvinnslu í litlu sjávarþorpi
á ystu annesjum Islands. Þegar rýnt er í sjáv-
arútvegs- og verslunarsögu Þingeyrar kemur
hins vegar í ljós að Pólverjarnir voru einungis
síðastir útlendinga til að hverfa frá Þingeyri.
Ailt frá því á þjóðveldisöld hafa ýmsir erlendir
hópar komið og farið eftir þvi sem taktur at-
vinnulífs og stjómmála hefur risið og hnigið.
Dýrafjörður er elsta verslunarhöfn Vestur-
ísafjarðarsýslu og sennilega ein sú elsta á öllu
landinu. Höfnin er mjög góð frá náttúrunnar
hendi og skipalægi innan við eyrina. Á þjóð-
veldisöld söfnuðust Vestfirðingar þar saman til
fundar við erlendar skipshafnir sem létu þeim
ýmsar nauðsynjar í té í skiptum fyrir vaðmál.
Þrátt fyrir að kaupmennimir hefðu aðallega
verið frá Noregi varð Dýrafjarðarhöfn í upp-
hafi gluggi Vestfirðinga að umheiminum þar
sem skipin komu hvaðanæva að. Talið er að
goðar hafi ráðið kaupum og sölu í Dýrafjarðar-
höfn fram á 13. öldina. Dýrfirðingagoðorð, sem
náði yfir svæði frá sunnanverðu ísafjarðar-
djúpi að austurenda Barðastrandar við Breiða-
fjörð, var eitt þriggja goðorða á Vestfjörðum.
Á vorin var venja að Vestfjarðagoðin kæmu
saman á Dýrafjarðarþingi áður en riðið var til
Alþingis. Eins og nafnið Þingeyri bendir til er
líklegt að þingið hafi verið haldið á eyrinni þar
sem kauptúnið er nú. Á13. og 14. öld varð mik-
ill vaxtarkippur í fiskveiðum á Vestfjörðum og
Vesturlandi. Á sama tíma dróst markaður fyrir
íslenskt vaðmál saman í Evrópu. Ýtti það undir
aukna skreiðarverslun í gegnum Dýrafjarðar-
höfn á síðmiðöldum. Á 4. áratug 14. aldar var
skreið orðin aðalútflutningsvara Islendinga.
Noregskonungur einokaði millilandaverslun
og kaupmenn sigldu frá Björgvin að Dýrafirði
þar sem vöruskipti fóru fram á skreið og ódýru
korni frá Hansakaupmönnum. Eftirspurn eftir
skreið fór vaxandi meðal Evrópubúa og sigl-
ingar jukust jafnt og þétt, sérstaklega í lok al-
darinnar. Þingeyri var mikilvæg höfn allan
þennan tíma og tók þannig þátt í einhveijum
mestu breytingum sem hafa átt sér stað í ís-
lenskri samfélagsgerð og hagsögu þegar sjó-
sókn og skreiðarútflutningur tók við af vað-
málsframleiðslu.
Á eftir Norðmönnum komu Englendingar.
Tímabilið 1415 til 1475, þegar enskir sjómenn
frá öllum helstu verslunarhöfnum Englands
frá Newcastle til Bristols sigldu yfir hafið á
hollenskum duggum og keyptu skreið, vaðmál
og lýsi í skiptum fyrir ensk klæði og lín, mjöl,
bjór, vín, salt og aðrar heimilisvörur, hefur
verið nefnt enska öldin. Tímabilinu lauk þegar
Kristján I Danakonungur felldi úr gildi sigl-
ingaleyfi þeirra. Þar með skapaðist rými fyrir
Þjóðverja og skip frá Brimum, Lýbiku, Danzig
og síðast en ekki síst Hamborg, tóku að sigla til
Dýrafjarðar í auknum mæli. Englendingar og
Þjóðverjar börðust um hafnir og verslun við
ísland en Englendingar urðu að láta í minni
pokann. íslendingar höfðu meiri áhuga á versl-
un við Þjóðverja þar sem verslun en ekki veiði
var aðaltilgangur þeirra með Islandsheim-
sókninni ólíkt því sem verið hafði með Eng-
lendinga. Þjóðveijar voru einnig sólgnir í land-
búnaðarvörur. Að lokum fór það svo að Danir
tóku fyrir öll viðskipti og um leið heimsóknir
erlendra skipsáhafna og menningaráhrifa sem
fylgdu þeim þegar þeir einokuðu verslunina í
valdi konungs árið 1602. Á þeim tíma voru
komnar fleiri mikilvægar hafnir vítt og breitt
um Vestfirði. Þingeyri hélt þó áfram að vera
mikilvægasta fiskihöfnin með verslunarum-
dæmi með 2.375 manns á svæði sem náði frá
Önundarfirði að Suðurfjörðum Arnarfjarðar.
Árið 1787 var verslun við íslendinga gefin
frjáls fyrir þegna Danakonungs. Þá hafði
myndast vísir að því sem átti eftir að verða
Þingeyrarþorp í kringum höfnina. Frá upphafi
var .það útgerðin, fiskverkun og verslun sem
gerði útslagið fyrir byggðaþróun á eyrinni.
Eins og víða annars staðar á Vestfjörðum
myndaðist þéttbýli á Þingeyri þegar vélvæðing
og útgerð þilskipa tók við af árabátunum. Ekki
Þingeyri. Ekki er vitað hvenær myndin var tekin.
var lengur hægt að stunda sjóróðra frá verbúð-
um fyrir opnu hafi og þorp tóku að myndast
innanfjarða þar sem hafnarskilyrði voru betri.
Höfnin laðaði ekki einungis að sér íbúa nágr-
annasveitanna heldur einnig erlend skip og at-
hafnamenn. Saga Þingeyrarþorps er af mörg-
um talin hefjast þegar Daninn Niels Christian
Gram keypti Þingeyrarverslun árið 1866, rúm-
um áratug eftir að lög um verslunarfrelsi á ísl-
andi tóku gildi. Gram var afkastamikill og
byggði mörg af fyrstu húsum kauptúnsins,
meðal annars myndarlegt verslunarhús sem
nú hýsir Kaupfélag Dýrfirðinga. Loftið í versl-
unarhúsinu komst á spjöld sögunnar árið 1888
þegar Grænlandsleiðangursmenn norska land-
könnuðarins Fridtjof Nansen gistu þar á með-
an þeir biðu eftir skipsferð til Grænlands. Nan-
sen og félagar höfðu komið til Þingeyrar í maí
með danska skipinu Thyra og hugðust fá far
með norska selveiðiskipinu Jason. Á meðan á
viðdvöl þeirra stóð ferðuðust þeir á hestum til
sveitabæjanna í kring og birtust nokkrar
teikningar af bæjum Dýrafjarðar í bókinni Paa
ski over Grönland. Gram rak einnig ýmis kon-
ar atvinnustarfsemi á Þingeyri, t.d. seglsaum-
sverkstæði og lýsisbræðslu en hákarlaútgerð
var talsverð öflug í firðinum á síðari hluta 19.
aldar. Hákarlalýsi var þá eftirsótt í götulýsing-
ar og eftir að verslunarfrelsið komst á var ör-
asta aukningin í framleiðslu á hákarlalýsi.
Önnur afleiðing verslunarfrelsisins var að ís-
lenskar hafnir voru opnaðar á ný fyrir erlend;
um skipum, þ.á m. fisk- og hvalveiðimönnum. í
gegnum Gram voru hefðbundin tengsl Þing-
eyringa við umheiminn tekin upp að nýju þeg-
ar hann gerðist ræðismaður Norðmanna,
Bandaríkjamanna og Frakka. Umsvif Frakka
á íslandsmiðum höfðu aukist mjög á 19. öldinni
og franskar duggur og herskip orðið tíðir gest-
ir á Þingeyri. Þeir voru með stór áform fyrir
staðinn og árið 1855 leituðu þeir til Alþingis
eftir heimild til að stofna fiskverkunarstöð í
Dýrafirði og reisa íbúðarhús fyrir 400 til 500
manns. Því var vísað frá tveim árum síðar með
ummælum alþingismanna þess efnis að banna
ætti fiskveiðar erlendra þjóða á Islandsmiðum
svo og fiskverkun þeirra í landi. Má segja að
þetta hafi verið fyrstu tilraunir hins veikburða
Alþingis til að vernda landhelgina með þeim
árangri að Frakkar drógu mjög úr umsvifum
sínum á Islandsmiðum í upphafi skútualdar-
innar. Aðrir erlendir gestir sem settu svip sinn
á bæinn voru Norðmenn en þeir ráku um tíma
hvalstöð í Framnesi hinum megin í firðinum.
Mestan svip á bæjarlífið settu, hins vegar,
amerísku lúðuveiðararnir. Tímabilið undir lok
19. aldar á Þingeyri er kennt við þá. Ameríkan-
arnir áttu heimkynni sín í Gloucester í
Massachussets og höfðu aðalbækistöðvar á
Þingeyri yfir sumarmánuðina á meðan þeir
stunduðu „sprökuveiðar" út af Dýrafirði. Þeir
voru tíðir gestir í bænum þar sem þeir komu í
land á hálfsmánaðarfresti til að sækja vatn og
vistir. Byggðu þeir m.a. geymsluhús í bænum.
Þótti Þingeyringum mikið til amerísku skonn-
ortanna koma þar sem þær sigldu inn fjörðinn,
háar og glæsilegar, og lögðust við akkeri utan
við höfnina. Fyrstu heimildir um amerískar
skonnortur er að finna í fréttatilkynningu í
Þjóðólfi sumarið 1884 sem segir frá þremur
slíkum á leið til Reykjavíkur. Árið eftir voru
skútumar orðnar sex. Forsaga málsins var í
stuttu máli sú að amerísku lúðuveiðararnir
höfðu orðið að yfirgefa Grænlandsmið vegna
löndunarbanns danskra yfirvalda. J. W. Coll-
ins, skipstjóri frá Cloucester og starfsmaður
bandarísku fiskveiðinefndarinnar, hafði heyrt
um gjöful lúðumið við íslandsstrendur hjá út-
gerðarmönnum frá Grimsby á fiskveiðisýning-
unum í London 1880 og 1883. Hann fundaði um
málið með skipstjórum og öðrum hagsmuna-
aðilum í Gloucester síðarnefndan vetur og var
ákveðið að ieita gjöfulli miða í austurátt.
Cloucester-menn könnuðu miðin vítt og breitt
út fyrir Vestfjörðum og vestanverðu Norður-
landi og gerðu síðan Dýrafjörð að bækistöðv-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000
0