Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 12

HROPANDINNI
EYÐIMÖRKINNI
Bandaríski rithöfundurinn Kurt
Vonnegut hefur unnið hug og
hjörtu margra sem leggja að
öllu jöfnu ekki í vana sinn að
lesa skáldsögur. Sumir andans
menn hafa legið Vonnegut á
hálsi fyrir að skrifa samtalsstíl
og koma um of til móts við lesa-
ndann. Nær undantekningarlaust eru hér á
ferð höfundar bóka sem selst hafa í mun minna
mæli en verk eftir Vonnegut svo að taka ber
slíkri gagnrýni með æmum fyrirvara. Skáld-
sagan Breakfast of Champions sem Vonnegut
áritaði á sínum tíma fyrir greinarhöfundinn
hefur nú verið fest á filmu en skáldverk eftir
Vonnegut hafa ekki ratað á breiðtjald í
hartnær fimmtán ár.
Mörgum finnst bækur eftir Vonnegut
heimsósómi og svartagallsraus. Þessi sleggju-
dómur á við einhver rök að styðjast. Vonnegut
prédikar vissulega yfir lesandanum en slík
messa hlýtur að bera vott um andlegt lífsmark.
Sögumaður gerir það hins vegar aldrei með
frekju eða gerist of aðgangsharður við hann
eins og oft vill verða þegar mönnum liggur eitt-
hvað þungt á hjarta. Má til sanns vegar færa að
einatt sé meiri fengur í bráðskemmtilegri
prédikun en drepleiðinlegum gamanmálum.
Þjóðverjar eiga orð yfir menn af sama sauða-
húsi og Vonnegut og kalla þá Weltverbesser
líkt og slíkur fugl er nefndur salvator mundi á
latínu. Er hvort tveggja skammaryrði yfir
slettirekur sem telja að mannkyn fljóti sofandi
að feigðarósi og vilja fyrir alla muni ráða bót
þar á. Svo sannarlega er það nokkuð ungæðis-
leg ástundun að fást við að bjarga heiminum en
Vonnegut hefur sagt andlegri örbirgð stríð á
hendur og staðið í þessum ósköpum frá því að
hann settist fyrir framan ritvélina. Oft hefur
þetta verið vanþakklátt starf sem margur
kynni að telja vart ómaksins vert. Þórbergur
Þórðarson sagði í Bréfi til Láru eitthvað á þá
leið að höfuðeinkenni andlegs dauða væri
ánægja með yfirstandandi eymd. Lesandanum
hlýtur að vera nokkur fróun í þeirri vitneskju
að til sé einn maður sem sættir sig ekki við yfir-
standandi eymd þótt aðrir kæri sig kollótta
hvernig veröldin veltist.
Sláturhúsfimm
Vonnegut kynntist stríðshörmungum af eig-
in raun í seinni heimsstyrjöld og þreytist seint
á að vara menn við þeim. Hann var settur á
stall á dögum Víetnamstríðsins. Friðarsinnum
óx ásmegin í Bandaríkjunum eftir ófarir Ame-
ríkumanna í Víetnam og fór Vonnegut þar
fremstur í flokki. Ofriðarmönnum á Vestur-
löndum hefur á hinn bóginn vaxið fiskur um
hrygg þar sem Bandaríkjamönnum hefur fam-
ast betur í stríðsrekstri undanfarinn áratug. Af
þessum sökum er því miður engin hætta á að
bók á borð við Sláturhús fimm eftir Vonnegut
verði úrelt. Sláturhús fimm er án efa þekktasta
skáldsaga sem komið hefur út eftir Vonnegut
og sagan verið þýdd á íslensku. Bókin er öðrum
þræði sjálfsævisaga. Rithöfundurinn er af
þýsku bergi brotinn en var sendur austur um
haf til að berjast við frændur sína í seinni
heimsstyrjöld. Vonnegut hefur allar götur ver-
ið nokkuð seinheppinn. Þegar Þjóðverjar voru
svo að segja upptefldir og kvöddu börn og
gamalmenni í herinn unnu þeir þann hersigur
að taka til fanga óbreyttan dáta frá Indianapol-
is. í fyrstu töldu þeir að maðurinn hefði farið í
vitlausan einkennisbúning því að hann hét því
rammþýska nafni Kurt Vonnegut yngri en létu
gott heita. Vonnegut var færður í járnum til
Dresden og látinn vinna í sláturhúsi sem auð-
kennt var með tölunni fimm. Von bráðar gerðu
bandamenn loftárás á Dresden og jöfnuðu
borgina við jörðu.
Vei, vei, yfir hinni
föllnu borg!
Loftárásin á Dresden var svívirðing við
mannkynið og einn skelfilegasti stríðsglæpur í
manna minnum. Borgin hafði ekkert hernaðar-
vægi en bandamenn vildu ólmir draga móðinn
úr Þjóðverjum með öllum tiltækum ráðum. Öll-
um er hulið hve margir urðu sprengjunum að
KURT VONNEGUT Á BREIÐTJALDINU
EFTIR JÓNAS KNÚTSSON
Mörgum finnst bækur eftir Vonnegut heimsósómi
og svartagallsraus. Þessi sleggjudómur á við einhver
rök að styðjast. Vonnegut prédikar vissulega yfir
lesandanum en slík messa hlýtur að bera vott
um andlegt lífsmark.
Nick Nolte boðar grimmt fagnaðarerindi í myndinni Skollaleik (Mother Night).
Bruce Willis vísar veginn í myndinni Breakfast
of Champions.
bráð. Á fimmtíu ára „afmæli" loftárásarinnar
fullyrtu engilsaxneskir fjölmiðlar að fimmtíu
þúsundir hefðu látið lífið en útilokað er að fá úr
því skorið hve margir flóttamenn voru staddir í
borginni þegar breski marskálkurinn Bomber
Harris vann þetta hreystiverk. Það varð Vonn-
Kurt Vonnegut að springa
af frásagnargieði.
egut til lífs að hann var staddur inni í slátur-
húsinu þar sem eldtungurnar náðu ekki til
hans. Þjóðverjar létu undir höfuð leggjast að
skjóta ungliðann að árásinni lokinni svo að það
kom í hlut Vonneguts að stafla líkunum í himin-
háa valkesti.
Ég, hinn aumkunarverði riddari réttlætisins,
ég, hinn hörmulegi og skoplegi verjandi sakleysisins
segiviðyður:
Sjá!
Hér mun nú barizt verða.
(Ur ljóðinu Don Quijóte ávarparvindmyllumar eftir
Stein Steinarr.)
Vonnegut gerðist sem skiljanlegt er svarinn
óvinur skipulagðra mannvíga og hélt á ný til
orrustu, að þessu sinni vopnaður kímni- og frá-
sagnargáfu sem á engan sinn líka. Vonnegut
steypti sárum minningum úr seinni heims-
styrjöld í nýstárlegt form sem var í senn vís-
indaskáldskapur, gamansaga og æviminning.
Við fyrstu sýn kynni að orka tvímælis að hafa
slíkan hildarleik í flimtingum. En snilld höf-
undar er í því fólgin að geta fíflast og verið
grafalvarlegur í sömu setningu án þess að vera
veginn og léttvægur fundinn enda minnir Slát-
urhús fimm um margt á Birting eftir Voltaire.
Eftir á að hyggja er erfitt að gera sér grein fyr-
ir af hve mikilli dirfsku Vonnegut óð fram og
gekk í berhögg við tíðarandann. Bókin The
Naked and The Dead eftir Norman Mailer sem
þótti eitt mesta bókmenntaverk aldarinnar er
lítið annað en innantómt karlagrobb í saman-
burði við hið margslungna meistaraverk eftir
Vonnegut. Vitaskuld er boðskapur Vonneguts
nokkuð einfeldningslegur. Hann hvetur menn
til að elska náungann í stað þess að dansa
kringum gullkálfinn og úthella blóði og neitar
að sætta sig við hvílíkur gallagripur mann-
skepnan er. Höfundur fellur þó aldrei í þá
gryfju að taka sig of hátíðlega svo að sá um-
vöndunartónn sem læðist í skáldsögurnar er
ekki til ama. Hið heilaga fífl úr slavneska
menningarheiminum kemur í huga þegar
sögumaður hefur upp raust sína. Hafa ber
hugfast að Vonnegut bregður sér af ásettu ráði
í hlutverk einfeldningsins til að eiga sem greið-
asta leið að lesandanum. Það er einungis á færi
lygara eða vitringa að gera flókna hluti ein-
falda þótt hvaða bjálfi sem er geti flækt ein-
földustu mál.
Gamli stríðsmaðurinn sem hvorki Adolf
Hitler né þúsundir tonna af sprengjum fengu
grandað féll næstum því í valinn um árið, í
stríði við óvin sem reyndist mun skæðari sök-
um þess að hann var nákomnari Vonnegut en
fornir fjendur hans. Sú var tíð að Vonnegut
þótti fara langt út fyrir öll velsæmismörk þótt
þessi eldfimu textabrot hljóti að þykja blásak-
laus nú á dögum. Ekki verður í fljótu bragði
séð að höfundur leggi sig í líma við að hneyksla
lesendur. Vonnegut lét sögupersónurnar í
Sláturhúsi fimm blóta að hermannasið, sem
von var. Orðbragðið fór svo fyrir brjóstið á
siðapostulum og öðrum góðum mönnum að
Vonnegut hlotnaðist sá heiður að bækur eftir
hann voru brenndar á almannafæri en slíkar
brennifómir hljóta að teljast meiri vegtylla en
nokkur bókmenntaverðlaun.
Vonnegut á breiðtjaldinu
Rithöfundurinn kemur fram í myndinni Aft-
ur í skólann (Back to School) en ber að öðru
leyti enga ábyrgð á þeirri gamanmynd ef svo
skyldi kalla. Þar leikur bandaríski gn'nistinn
Rodney Dangerfield nýríkan almúgamann
sem bítur það í sig að ljúka námi á gamals aldri.
Busanum vefst tunga um tönn þegar honum er
gert að skrifa ritgerð um Vonnegut. Sá gamli
deyr ekki ráðalaus og ræður Vonnegut til að
skrifa ritgerðina fyrir sig. Vart þarf að taka
fram að kennarinn gefur Vonnegut þá einkunn
að hann hafi ekki skilið verkið til fulls. Einnig
glittir í Vonnegut í myndinni Skollaleik (Moth-
er Night). I nýjustu Vonnegut-myndinni
Breakfast of Champions leikur hann auglýs-
ingaleikstjóra auk þess sem hann teiknar
myndirnar í upphafskaflanum. Fyrsta verkið
eftir Vonnegut sem höfundur fól í hendur kvik-
myndamönnum var leikritið Til hamingju með
afmælið, Wanda June (Happy Birthday
Wanda June). Wanda June er ekki meðal
merkari verka eftir Vonnegut en úrvalsleikar-
ar á borð við Rod Steiger og Susannah York
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000