Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 19

MEÐ KALE-
VALAOG
CARPELAN
Um fátt er meira talað í Finnlandi en nýja rómaða
þýðingu á Kalevala, þjóðarbálki Finna. JÓHANN
HJÁLMARSSON víkur að bálkinum fræga og einnig
því hvernig sú kenning Brechts var \ irakin að Finnar
þegi á tveimur tungumálum.
ELSINGFORS tekur á
móti okkur með frosti og
snjó, laus við blíðviðri
Reykjavíkur, en líka
menningarborg.
Það er þó eins og allt
gangi hægar í Helsing-
fors, minni asi er á fólki.
Dómnefndarmenn Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs koma sér fyrir á Intercont-
inental hótelinu við Mannerheim-veg .
Framundan er dagur ákvarðana, atkvæða-
greiðsla um verðlaunahafa ársins 2000.
Enginn undrast þegar úrslit eru tilkynnt á
blaðamannafundi í Þinghúsinu. Henrik
Nordbrandt hlýtur verðlaunin fyrir ljóða-
bókina Drömmebroer. Greinargerð nefndar-
innar er á þessa leið:
„Drömmebroer er ein fallegasta ljóðabók
Henriks Nordbrandt. Þessi ljóðasvíta ein-
kennist í senn af depurð, kaldhæðni, létleika
og leit.
Brúin birtist ítrekað í bókinni sem tákn-
mynd lífsins milli komu og brottfarar og
minningarinnar um það sem var glatað en
endurheimt í ríki skáldskaparins.“
í opinberu boði eftir að störfum nefndar-
innar lýkur er það m. a. rætt að koma þurfí
tilnefndum bókum, ekki bara verðlaunabók-
um, á framfæri. Þýðingarnar verði að gefa
út. Þetta er gömul andvana hugsjón, en
finnskur stjórnmálamaður segist hafa áhuga
á að taka þetta upp og fylgja því eftir.
Fyrir miðju borði situr Bo Carpelan, einn
af verðlaunahöfundum nefndarinnar, og hef-
ur lítið breyst. Hann hefur gaman af að tala
og tjáir sig á litríkan hátt, ekki síst með
svipbrigðum og handahreyfmgum. Hann af-
sannar rækilega þá kenningu Bertolts
Brechts að Finnar séu þjóð sem þegi á
tveimur tungumálum.
Carpelan vill að allir verðlaunahafar hitt-
ist og rifji upp liðna tíð. Nokkrir eru dánir.
Nú fer hver að verða síðastur að hóa þeim
gömlu saman, segir Carpelan, og hugsar um
aldur þrátt fyrir unglegt útlit og mörg bók-
menntaafrek í viðbót á liðnum árum. Skáld-
sögur hans hafa þótt afbragð, meðal þeirra
Bo Carpelan
Axel, en vettvangur hans er ljóðlistin. Ann-
ars er umræðuefnið nú sérstaklega Kalevala.
Komin er út ný þýðing feðganna Lars og
Mats Huldén á þessum þjóðardýrgrip Finna.
Huldén er eitt af kunnustu skáldum Finna
og sonur hans liðtækur þýðandi.
Kalevala sem Elias Lönnrot (1802-1884)
tók saman er í senn þjóðkvæði og sígilt verk
þýtt á 50 tungumál. Fyrsta útgáfan kom
1835 og átti kvæðið því 150 ára afmæli í
fyrra. A sænsku hefur það verið þýtt fimm
sinnum. Áður var einkum stuðst við þýðingu
Björns Collinders frá 1948. Sú útgáfa er aft-
ur á móti stytt.
Sænsk þýðing feðganna sem hefur verið
svo ákaflega lofuð þykir þó ekki taka þýð-
ingu Collinders fram að því leyti að Collin-
der er mun nákvæmari og trúari frumtext-
anum.
Þess má til gamans geta að í tilefni af-
mælisins kom einnig út Kalevala för lata eða
Kalevala handa letingjum eftir Anders Lars-
son. Hann er barnabókahöfundur og leikari,
gamansamur maður sem sjaldan sést brosa.
Það gengur vissulega betur eða tekur
styttri tíma að lesa 90 blaðsíður Larssons en
tæplega 400 þéttprentaðar síður feðganna.
Engu að síður borgar það sig. Kalevala er
einstakur bálkur: ljóðlist, saga, leiklist, tón-
list, myndlist og allt sem nöfnum tjáir að
nefna.
Ljósmynd/I.K. Inha
Á slóðum Kalevala í Kirjálalandi.
Hjörtur Pálsson hefur nú tekið að sér að
þýða Kalevala og nýtur til þess styrks. Er
það vel til fundið. Einhverjir minnast þó
þýðingar Karls ísfelds.
í Helsingfors sýna fjölmiðlar úthlutun
bókmenntaverðlaunanna áhuga. Hufvud-
stadsbladet er mjög áhugasamt. Nýlega birti
það ítarlega umfjöllun um íslenskt tónlistar-
líf, Sjudande viljestarkt islándskt musikliv
(19. 12. 1999, höf. Mats Liljeroos), afar já-
kvæða.
Books from Finland er gott tímarit um
finnskar bókmenntir á ensku. Ritstjóri þess
er ungt skáld, Jyrki Kiiskinen.
Nifin, nýtt norrænt menningarsetur í mið-
borg Helsingfors, opnaði sýningu á bókum
tilnefndum til Norðurlandaráðsverðlauna .
Þær voru kynntar af dómnefndarmanni og
einnig lesin íslensk ljóð í sænskum og
finnskum þýðingum skáldsins Martins En-
ckells, Maj-Lis Holmbergs og fleiri. Martin
Enckell, þýðandi flestra ljóðanna, las ásamt
undirrituðum. Stjórnandi var Lisbet Ruth,
bókavörður setursins.
íslenskar bókmenntir vekja athygli í
Finnlandi. Á milli Kalevala og íslenskra
fornbókmennta er ekkert hyldýpi.
Það er kannski dæmigert að nýr þýðandi*-
íslenskra fornbókmennta á finnsku er Anti
Tuuri, einn af verðlaunahöfundum Norður-
landaráðs.
TVEIR STÓRMEISTARAR PÍANÓSINS
TðNLIST
S í g i I d i r d i s k a r
GÉZA ANDA
Chopin: Valsar op. 18, op. 34/1-3, op. 42, op.
64/1-3, op. 69/. 1-2, op. 70/1-3. Mozart:
Píanókonsert nr. 21, KV 467. Bartók:
Píanókonsertar nr. 1-3. Einleikur: Géza
Anda (píanó). Hljómsveitir: Útvarps-
hljómsveitin í Berlfn og Camerata Academica
des Salzburger Mozarteums. Hljómsveitar-
stjórar: Ferenc Fricsay og Géza Anda.
Útgáfa: Philips 456 772-2. Heildartími:
234 (2 diskar). Verð 2.199 (Skífan).
í ÁGÚST sl. fjallaði ég um sýnishorna-
disk útgáfunnar Great Pianists of the 20th
Century í dálki þessum og leyfði ég mér þá
að tala um algjört „nammi“ sem væri svo
lystaukandi að það æpti á frekari neyslu.
Það hef ég hér með látið eftir mér.
Upphaísverk sýnishornadisksins var vals-
inn frægi op. 70 nr. 1 ei'tir Chopin, leikinn af
ungverska píanóleikaranum Géza Anda
(1921 - 1976). Flutningur hans á þessum
margspilaða valsi var eins og sólargeisli,
hlýr og bjartur og ómótstæðilegur. í settinu
sem hér er til umfjöllunar gefur að heyra 13
valsa Chopins sem Géza Anda hljóðritaði
skömmu áður en hann lést. Það sem strax
vekur athygli er „hættulega11 hægt tempó
og maður veltir fyrir sér í fyrstu hvort þessi
stykki þoli það (hlustið t.d. á op. 34/3 og op.
64/1). Fljótlega kemur í ljós að þetta getur
ekki verið öðruvísi. Túlkunin undirstrikar
hið innhverfa, oft angurværa og jafnvel
dapra yfirbragð margra valsanna fremur en
glæsilegt yfirborðið eins og margir píanó-
leikarar kjósa að gera. Það er mikil nautn
að hlusta á þessa óvenjulegu túlkun.
Deutsche Grammophon markaðssetti
píanókonsert Mozarts nr. 21 svo rækilega
eftir að tónlistin heyrðist í kvikmyndinni
Elvira Madigan frá 1967 að salan sló öll met
og plötuna mátti finna í öðru hverju plötu-
safni. Og hér er hún komin aftur, þessi
fræga og dáða hljóðritun Géza Anda frá ár-
inu 1961, alveg eins fersk og fallega spiluð
og mann minnti að hún væri. Og tæknilega
ber hún aldurinn afar vel.
Bartók-konsertarnir tilheyra allt öðrum
heimi. Géza Anda sýnir á sér alveg nýja hlið
í þessum verkum (að sjálfsögðu, eðli málsins
samkvæmt). Slagverkseðli píanósins kemur
hér berlega í ljós í kraftmiklum leik hans.
Fyrri konsertarnir tveir eru hráir, taum-
lausir og hrjúfir í tónmáli sínu og njóta þeir
sín vel í sérlega lifandi túlkun Géza Anda og
ungverska stjórnandans Ferenc Fricsays.
Þetta er spilamennska eins og hún gerist
best og andrúmsloftið, svo þrungið spennu,
er líkt og um tónleika væri að ræða. Þriðji
konsertinn (1945) er mun blíðlegra verk en
þeir fyrri. Aðalstef fyrsta kafla er ógleym-
anlegt þeim sem heyrt hafa og gullfallegur
millikaflinn er sveipaður þeirri dulúð sem
einkennir svokallaða „næturmúsík" Bartóks.
Leikur Géza Anda er hér sem í hinum verk-
unum hafinn yfir alla gagnrýni.
Hljóðritunin er fertug en síung og skýr.
ARTURO BENEDETTI
MICHELAN GELI
Debussy: Images - bók 1 og 2. Préludes
- bók 1, nr. 1, 4, 6, 8, 10 og 12. Préludcs -
bók 2, nr. 3, 6, 7, 8, 9 og 12. Galuppi:
Píanósónata nr. 5. Scarlatti: Sónötur Kll,
K159 og K 322. Ravel: Gaspard de la nuit.
Píanókonsert í G-dúr. Einleikur: Arturo
Benedetti Michelangeli (pianó). Hljómsveit-
arstjóri: Ettore Gracis; Hljómsveit: Phil-
harmonia Orchestra. Útgáfa: Philips 456
901 - 2 (2 diskar). Heildartími: 220.
Verð: kr. 2.199 (Skífan.)
SEINNA settið sem hér verður fjallað um
úr útgáfuröðinni Great Pianists of the 20th
Century er með Arturo Benedetti Michelan-
geli (1920-1995). Aðalsmerki hans þótti af-
burðatækni og einstök tilfinning fyrir hinum
ólíkustu stíltegundum. Hann varð goðsögn í
lifanda lífi, hélt sjaldan tónleika, þótti erfið-
ur í viðskiptum við konserthaldara, afboðaði
oft tónleika og sögur fara af því að hann
hafi stundum heimtað að spila á eigin flygil
ef hann var ekki ánægður með það hljóðfæri
sem til boða stóð í tónleikasal. En tónleikar
með honum þóttu ógleymanlegir þeim er á
hlýddu.
Images er safn sex píanólaga eftir Debus-
sy. Þau spanna vitt svið tjáningar í tónlist
og er leikur Michelangelis mjög blæbrigðar-
íkur og veitist honum auðvelt að laða fram
hinar ólíkustu stemmningar. Úr Préludes
bók I og II leikur hann svo valin (og flest
velþekkt) stykki. Hér á það sama við og um
Images: flutningurinn er geysifallegur og
tæknin í einu orði sagt stórkostleg. Minnis-
stæð eru lögin La fille aux cheveux de lin
(nr. 10) og hið tilkomumikla La cathédrale
engloutie (nr. 11) sem er dramatískt í meira
lagi. Samt held ég að rómuð hljóðritun
Walters Giesekings á Préludes I og II eigi
sér engan líka og verði seint rutt úr vegi
sem besta útgáfan á þessum merku píanó-
verkum. Seinni diskurinn skartar einni
frægustu upptöku aldarinnar á konsert-
verki: G-dúr-konsert Ravels í hljóðritun frá
1957. Miklu lofi hefur alla tíð verið hlaðið á
túlkun Michelangelis á þessum konsert. Og
sannarlega gefur hann, stjórnandinn Ettore
Gracis og Philharmonia Orchestra allt af sér
í þessu frábæra verki. Philharmonia var á
þessum árum talin ein besta hljómsveit
heims og virðast menn þar á bæ skemmta
sér jafn vel og snillingurinn við flygilinn.
Rómantískan millikaflann hef ég sjaldan
heyi’t svo ótrúlega blíðan og fallegan (sbr.
ofurveikt upphafið, nr. 11) og á þetta ekki
síður við um hljómsveitina en einleikarann.
Sannarlega stórmerkilegur flutningur á
þessu ástsæla tónverki. Gaspard de la nuit
er þekktasta einleiksverk Ravels og er
flutningur Michelangelis glæsilegur (hlustið
t.d. á jafnvægið milli raddanna í Ondine). «
Hið magnaða Le Gibet (Gálginn) er sannar-
lega ógnvekjandi. Síendurtekin nótan b fær
kalt vatn til að renna milli skinns og hör-
unds. Hinn dvergvaxni hrekkjalómur Scar-
bo er líka skelfilegur þegar hann sprettur
fram sem hver púkinn á fætur öðrum. Á
seinni diskinum er einnig að finna sjald-
heyrða sónötu ítalans Baldassare Galuppi
(1706-1785), sem ég minnist eingöngu að
hafa heyrt áður í ágætum flutningi Jónasar
Ingimundarsonar. Sónatan er látlaus en
skemmtileg - og með grípandi laglínum.
Michelangeli fer afar nærfærnum höndum
um verkið og gælir við hvert smáatriði þess-
arar litlu perlu. Hraðavalið í fyrsta kafla er
fremur hægt, ásláttur mjúkur og áhersla
lögð á hið fínlega.
Af seinni köflunum stirnir í glitrandi«
píanóspili. Þrjár örstuttar Scarlattisónötur
eru skyldar Galuppi í anda en einnig er slá-
andi skyldleiki við tónmál J.S. Bach í sónöt-
unni K.ll. Sónötur Scarlattis eru óþrjótandi
brunnur frumlegrar og skemmtilegrar tón-
listar sem sífellt kemur manni á óvart.
Michelangeli laðar fram mjög ólíka stemmn-
ingu í þessum þremur stuttu verkum, K. 11
er allt að því harmræn, K.159 er taumlaus í
gleði sinni og K.322 angurvær undir yfir-
borðinu.
Hljóðritanirnar sem eru gerðar á ýmsum
tímum á ferli Michelangelis (1957-1988)
bera að sjálfsögðu mark síns tíma. En það
er að sjálfsögðu ekki það sem málið snýst k
um þegar maður vill kynnast svona stór-
snillingi. Allt tæknihjal er bara bjánalegt í
þessu samhengi.
Valdemar Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000 1 9„