Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 8

ERILLAGERT AÐ
KLÓNA FÓLK?
Vanggveltur um klónun mgnng vekjo upp ótal draugg
og grýlur. Þær blandast á ýmsan hátt við hrollvekjur
eins og skáldsögu Mary Shelley um vísindamanninn
Frankenstein sem skapaði mann með tæknibrögðum.
EFTIR ATLA HARÐARSON
lucidarius er kennslubók í guð-
fræði sem samin var einhvers
staðar í Vestur-Evrópu um 1100
°g þýdd á íslensku þegar á 12.
öld. Bókin er samræða læri-
sveins og meistara og í 119.
grein segir meistarinn:
Fjórum háttum skapaði Guð
menn. Einum hætti fyrir utan föður og móður
sem Adam. Að öðrum hætti af karlmanni einum
sem Evu. Þriðja hætti frá karlmanni og konu
sem altítt er. Fjórða hætti frá meyju einni sam-
an sem Kristur var borinn.
Einhverjum kann að finnast þessi upptalning
á þeim fjórum aðferðum sem Guð hefur til að
skapa menn dálítið brosleg. En nú er svo komið
að menn fjölga sauðfé tvennum hætti: Af hrúti
og kind sem altítt er og frá kind einni saman
sem Dollý var borin. Það var í Skotlandi sem líf-
fræðingurinn Ian Wilmut og félagar hans tóku
frumu úr júgri sex vetra kindar og komu kjama
hennar fyrir í eggfrumu úr annarri kind. Þeir
sögðu frá þessu í grein sem birtist í tímaritinu
Nature í febrúar 1997. Síðan hafa menn klónað
skepnur af öðrum tegundum, t.d. nautgripi, og
sumar þessar klónuðu skepnur hafa erfðaefni
frá karldýri einu þótt eggið sem því er plantað í
sé úr kvendýri og fóstrið vaxi í kviði kvendýrs.
Ekki veit ég til að menn hafi enn skapað dýr af
engu foreldri en þeir tímar koma ef til vill að
einhver búi til erfðaefni frá grunni og skapi
þannig nýjar tegundir sem ekki eru byggðar á
skepnum sem til eru í náttúrunni. Þegar er
töluvert til af erfðabreyttum lífverum sem
menn hafa skapað með því að splæsa saman
genum úr nokkrum skepnum, sumum af sömu
tegund, sumum ólíkrar gerðar.
Grein Wilmut og félaga olli töluverðum
taugatitringi. Menn tóku þegar að velta fyrir
sér hugmyndum um að kióna fólk. Wilmut sjálf-
ur hefur lýst þeirri skoðun sinni að óráðlegt sé
að klóna menn með sama hætti og Dollý og víst
er að þessi tækni enn ekki nógu þróuð til að
veijandi sé að beita henni tii að eignast böm.
T.d. er ýmislegt á huldu um hvort böm sem
yrðu til með þessum hætti geta orðið jafnheii-
brigð og átt sömu vonir um langlífi og böm sem
verða til með venjulegri æxlun. Rannsóknir á
klónuðum skepnum benda til að dýr sem klón-
uð em af fullorðnum einstaklingi verði fyrr elli-
hrum en þau sem til verða með kynæxlun.
Erfðaefnið sem geymt er í kjarna hverrar
frumu er risasameindir sem kallast DNA. Þær
era lengjur úr milljónum niturbasa sem raða
sér í tvöfalda röð. í hvert sinn sem frama skipt-
ir sér klofnar þessi lengja að endilöngu og hver
helft fær nýja niturbasa á móti. Þannig tvö-
faldast erfðaefnið og í framhaldi af því verða til
tveir framukjamar úr einum. Þetta aíritunar-
ferli er ekki óskeikult m.a. vegna þess að lengj-
umar rýma til endanna. Þegar skepna lifir
lengi og íramumar í vefjum líkamans skipta
sér oft hrömar því erfðaefnið. Þetta á þó ekki
við um egg og sæðisframur. Þær era eins í ung-
um og gömlum. Af þessum sökum er hætt við
að bam sem klónað er af fullorðnum manni
verði fremur ellihramt fyrir aldur fram en nátt-
úraleg afkvæmi roskinna foreldra. Meðan ekki
er séð við þessu er varla verjandi að búa til böm
með því að klóna fullorðið fólk.
Þótt ekki sé á dagskrá að fullorðið fólk klóni
sig til að eignast böm alveg á næstunni hafa
menn rætt um það í fullri alvöra að nota klónun
til að skapa fósturvísa og eyða þeim áður en
þeir taka á sig mennska mynd. Fyrr á þessu ári
var enskum vísindamönnum synjað um leyfi til
slíkrar tilraunastarfsemi. Að mér skilst studd-
ist synjunin einkum við siðferðileg rök. Vanga-
veltur um klónun manna vekja upp ótal drauga
og grýlur. Þær blandast á ýmsan hátt við hroll-
vekjur eins og skáldsögu Mary Shelley um vís-
indamanninn Frankenstein sem skapaði mann
með tæknibrögðum. Sá var af holdi og blóði og
gæddur tilfinningum eins og við hin. En vegna
upprana síns var hann dæmdur til lífs án ástar
og vináttu. Mönnum varð líka hugsað til sögu
Aldous Huxley Veröld ný og góð. Þar er lýst
framtíðarþjóðfélagi þar sem bömin era búin til
í tilraunaglösum og hvert og eitt hannað til að
sinna ákveðnu hlutverki og gera sér það að
góðu. Kynlíf er iðkað til skemmtunar en kemur
æxlun ekkert við. Þessi framtíðarsýn Huxley er
óhugnanleg vegna þess að skoðanir manna og
tilfinningar mótast ekki af rökum eða skyn-
samlegri umræðu heldur er þeim beinlínis
áskapað að sætta sig við þann skerf sem þeim
er úthlutaður.
Hér hefur verið minnst á tvö bókmenntaverk
sem hafa að einhverju leyti mótað viðhorf
manna til tækni eins og þeirrar sem notuð var
til að skapa kindina Dollý. Það mætti tína til
ýmislegt fleira út menningararfinum sem skýrt
getur þann óhug sem margir era slegnir þegar
rætt er um möguleikana á að klóna fólk. Mér
verður til dæmis hugsað til kynbótatilrauna
þýskra þjóðernissósíalista fyrr á öldinni og
hugmynda bandarískra gervigreindarfræðinga
um að búa til vélmenni til að nota í hemaði, ver-
ur með mannsvit sem era fullkomlega kaldrifj-
aðar og kunna ekki að óttast. Mun kannski ein-
hver stríðsherra nota líftækni til að búa til
morðvarga og fjöldaframleiða þá svo með klón-
un? Svona mætti lengi telja. En gamlar hryll-
ingssögur og skáldlegt ímyndunarafl era ekki
gild rök gegn þróun og beitingu lif- og erfða-
tækni, a.m.k. ekki nema ástæður séu til að ætla
að hún leiði í raun og vera til hryllings af því
tagi sem Shelley, Huxley og fleiri hafa ímyndað
sér.
í því sem hér fer á eftir ætla ég að velta fyrir
mér rökum með og á móti því að banna tilraunir
til að klóna fólk. En fyrst ætla ég að fara örfá-
um orðum um hvað gerist þegar dýr er klónað.
Klónun, tvíburar og kynlaus æxlun
Kynfrumur, þ.e. egg- og sæðisframur, era
ólíkar öðram framum. Erfðaefni þeirra er að-
eins hálft. Þegar sæðið frjóvgar eggið leggja
þessar tvær framur saman í púkk og úr verður
okframa. Hún skiptir sér svo aftur og aftur og
myndar fósturvísi sem verður fóstur og síðan
jóð og loks fullvaxinn einstaklingur. Framurn-
ar í fullvöxnu dýri, t.d. kind, era margs konar
t.d. vöðvaframur, taugaframur og húðfrumur.
Að kynframunum undanskildum hafa þær allar
sama erfðaefni og okfruman, sem varð til við
samrana eggsins og sáðframunnar þegar dýrið
var getið. Með því að taka frumukjama úr eggi
og setja í staðinn kjama úr t.d. húðfrumu er því
búin til okframa sem hefur sömu erfðaeigin-
leika og eigandi húðframunnar. Sé þessari
framu komið fyrir í legi getur hún svo skipt sér
þannig að upp vaxi dýr sem er eins konar tví-
buri síns eina foreldris. Með öðrum orðum:
klónun gerir það mögulegt að fjölga dýram og
mönnum með kynlausri æxlun.
Nú er svo sem ekkert nýtt að nota kynlausa
æxlun til að fjölga lífverum sem eignast af-
kvæmi með kynæxlun í náttúranni. Þetta er til
dæmis gert þegar græðlingar era teknir af
plöntum. Það gerist líka meðal sumra lífvera,
sem yfirleitt fjölga sér með kynæxlun, að einn
og einn einstaklingur verði til með kynlausum
hætti. Sá er þá kvenkyns og með sömu erfða-
eiginleika og móðirin. Ekki er heldur nýtt að til
verði tveir menn með sömu erfðaeiginleika því
Menn hafa látið sér detta í hug að einræðisherrar og ofbeldismenn á valdastólum gætu látið
klóna sérstaka hrotta til notkunar í hernaði.
W í lllVv
1 W i \
7 /
eineggja tvíburar hafa verið til alla tíð. Klónun
á sér því samsvörun bæði í hefðbundnum land-
búnaði og í ríki náttúrannar.
í umræðu um klónun hefur þess misskilnings
stundum gætt að einstaklingar sem verða til
með þessum hætti verði nákvæmlega eins og
foreldrið. Menn hafa ímyndað sér að hægt verði
að fjöldaframleiða mann og afkvæmin yrðu
með einhverjum hætti mörg eintök af sama
manninum. En eineggja tvíburar era tveir
menn en ekki tvö eintök af sama manni. Þeir
hafa hvor sinn persónuleika, hugsanir, hæfi-
leika og tilflnningar. Þeir era kannski líkari en
gerist og gengur um systkini en engu að síður
tveir sjálfstæðir einstaklingar.
Raunar era eineggja tvíburar töluvert líkari
en t.d. Dollý er sínu eina foreldri eða menn yrðu
sínum klón-áum og klón-buram. Veldur hér að
minnsta kosti femt:
Eineggja tvíburar hafa sama erfðaefni í hvat-
beram en klónaður einstaklingur hefur hvat-
bera úr eggi þótt erfðaefnið í framukjarna sé
fengið úr öðram einstaklingi. Þetta á þó ekki
við ef framukjaminn og eggframan eru úr
sama líkama.
Eineggja tvíburar vaxa upp af sama eggi og
þar sem prótín í eggi hafa nokkur áhrif á vöxt
og þroska lífvera verða þeir af þessum sökum
líkari en tvær verar með sama erfðaefni sem
vaxa upp af tveim ólfkum eggjum. Eineggja tví-
burar dvelja í sama legi og fá sams konar nær-
ingu á meðgöngutíma.
Eineggja tvíburar fæðast á sama tíma og al-
ast oftast nær upp við svipaðar aðstæður.
Trúlegt er að þau atriði sem hér vora talin
númer 3 og 4 hafi veraleg áhrif á vöxt og þroska
miðtaugakerfisins og þar með þróun persónu-
leika, tilfinninga og vitsmuna.
Frá því miðtaugakerfið byrjar að vaxa þar til
á unglingsárum era taugafrumur sífellt að
tengjast saman og rjúfa tengsl sín á milli. Full-
vaxinn mannsheili inniheldur um 100.000 millj-
ónir taugaframa sem hver um sig tengist nokk-
ur þúsund öðrum. Þetta er flókið net og enn
skilja menn ekki nema að litlu leyti hvemig það
virkar. En eftir því sem best er vitað ráðast
tengingar í heilanum aðeins að hluta til af erfð-
um og því er h'til ástæða til að ætla að einstakl-
ingar með sama erfðaefni þurfi endilega að
vera líkir í hugsun og hátt. Það er því ástæð-
ulaust að óttast að maður sem yrði til við klónun
yrði eitthvað síður einstakur og með sín eigin
persónueinkenni heldur en við hin.
Krafa um bann
Löngu áður en Dollý varð til voru komnar
fram kröfur um bann við klónun á fólki. Árið
1987 gaf páfagarður til dæmis út plagg með fyr-
8 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000