Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 9

irsögninni Donum Vitae þar sem tilraunir til að
klóna fólk eru fordæmdar m.a. á þeim forsend-
um að þær stríði gegn mannlegri reisn og helgi
hjónabandsins. Fulltrúar ýmissa annarra trú-
félaga, sem og veraldlega þenkjandi siðfræð-
ingar, hafa líka fordæmt klónun m.a. á þeim
forsendum að menn megi ekki „leika guð“.
Ef til vill hafa páfinn og hans menn dæmt
sjálfa sig úr leik í alvarlegum umræðum um
þetta efni því þeir halda til streitu alls konar
firrum um kynlíf og bameignir, eins og þeim að
rangt sé að nota getnaðarvarnir. En hvort sem
við tökum mark á páfanum eða ekki hlýtur um-
ræða um réttmæti þess að banna klónun að
taka mið af þeirri staðreynd að mörgu skyn-
sömu fólki þykir slíkt vera helgispjöll og menn
sem slíkt gera sýni þann ofmetnað að leika guð.
Þegar menn vara hver annan við að leika guð
hafa þeir yfirleitt tilfinningu fyrir eða hugboð
um að þeir séu í þann mund að fara yfir einhver
mörk sem ekki má fara yfir. í sumum tilvikum
kann svona tilfinning að eiga rætur í fordómum
eða skoðunum sem ekki verða studdar skyn-
samlegum rökum. En stundum kann hún að
vera hluti af viturlegu gildismati og þroskaðri
siðferðiskennd sem menn eiga erfitt með að
koma orðum að eða skýra nákvæmlega. Til að
vega það og meta hvort þeir sem klóna menn
„leika guð“ með einhveijum vítaverðum hætti
dugar þó ekki að styðjast við óljósa tilfinningu.
Það verður að rökstyðja að eitthvað annað og
meira en grillur og fordómar búi að baki henni.
Margir óttast það óþekkta. Það er því ekkert
undrunarefni að í hvert sinn sem fram koma
nýjar hugmyndir, ný tækni, nýir lífshættir þá
vilji einhveijir banna nýjungina, segja hingað
og ekki lengra. Þessi viðbrögð eru skiljanleg en
ekki er þar með sagt að þau séu skynsamleg.
Þegar röntgengeislarnir voru uppgötvaðir fyrir
um það bil 100 árum síðan þótti mörgum
óhugnanlegt til þess að hugsa að hægt væri að
„lýsa“ gegnum föt, húð og kjöt allt inn að beini.
Fljótlega kom líka í ljós að þessi tækni var
hættuleg og nokkrir dóuaf völdum hennar. Nú,
öld síðar, er augljóst að sá óhugur sem sumir
voru slegnir og sú hætta sem stafaði af rann-
sóknum á þessum geislum, hefðu engan veginn
verið gild rök fyrir banni við tilraunum með þá.
Frá því Röntgen var og hét hafa framfarir í
tækni, meðal annars í læknisfræði og líffræði,
gerbylt lífi manna til hins betra. Ef við viljum
áframhaldandi tækniframfarir og batnandi lífs-
kjör ættum við ekki að setja skorður við til-
raunum og vísindarannsóknum nema mjög
brýnar ástæður séu til. Og jafnvel þótt við ef-
umst um að meiri þekking og fullkomnari tækni
verði til góðs höfum við ástæður til að ætla að
mannlegri farsæld sé best borgið í frjálsu og
opnu samfélagi, þar sem fólk má í flestum
greinum fara sínu fram meðan það skaðar ekki
aðra. Með þessu er ekki sagt að það sé sjálfsagt
og rétt að fólk taki upp á að fjölga sér með kyn-
lausum hætti heldur aðeins að sönnunarbyrðin
sé hjá þeim sem vilja banna það. Eigi að banna
klónun þarf að styðja það bann betri rökum en
þeim að rifja upp hryllingssögur eða segja að
rnerm skuli ekki leika guð.
Aður en ég skoða rök fyrir því að banna að
klóna fólk ætla ég að fara nokkrum orðum um
mögulegar ástæður til að reyna slíkt.
1. ástæða: Aðferð til að eignast börn
í Heimdallargaldri segir guðinn Heimdallur
frá uppruna sínum:
Níu em ek mæðra mögur,
níu em ek systra sonur.
Ekki veit ég hverjum hætti mæður Heim-
dallar blönduðu saman genum sínum. Þær
kunnu trúlega lítil skil á líftækni. En þróist sú
tækni áfram má vel hugsa sér að hægt verði að
splæsa saman erfðaefni úr níu systrum, setja
litningana sem úr verða í einn frumukjarna og
koma honum svo fyiir innan í eggi. Ein þeÚTa
gæti svo gengið með krógann.
Hvort nokkurs staðar eru níu systur sem
kæra sig um að gera þetta skal ósagt látið. En
ef tæknin þróast á þann veg að hægt verði að
eignast börn með klónun, án þess þeim hætti
fremur en öðrum til vanheilsu og ellihrumleika
fyrir aldur fram, því skyldu tvær lesbíur þá
ekki vilja eignast barn saman? Ein leið væri að
önnur legði til egg og gengi með barnið en
erfðaefni væri frá hinni; önnur að erfðaefnið
yrði blanda af erfðaefni beggja. Dóttirin sem
fæddist ætti þá tvær mæður og engan föður.
Með hvaða rökum er hægt að banna tveim kon-
um að eignast barn með þessum hætti? Barnið
yi-ði venjuleg stúlka og mæðrum hennar þætti
jafnvænt um hana og foreldrum yfirleitt þykir
um börn sín. Hún yrði að vísu til með tækni-
brellum en það sama má segja um „glasabörn“
og börn sem fæðast fyrir tímann og er bjargað
með háþróaðri tækni. Það eitt að nútímatækni
hafi gegnt lykilhlutverki við tilurð manns gerir
hann ekki á nokkurn hátt að minni manni.
Ein rökin með klónun eru að hún gæti gert
fólki mögulegt að eignast bai'n sem getur það
ekki með venjulegum hætti. Þetta gæti gagnast
fleirum en lesbíum sem vilja eiga barn saman,
t.d. þeim sem eru ófrjóir.
Nú má kannski segja að þeir sem þurfa á
AUSTAN UM HEIÐI:
STALDRAÐ
VIÐ BÓK
EFTIR HEIMI STEINSSON
Nýplatonisminn gegnsýrði hugmyndaheim
hinna kristnu kirkjufeðra. Flestir helztu kenninga-
smiðir kristinnar guðfræði í öndverðu megg
kallast kristnir platonistar.
klónun að halda til að eignast börn geti eins
ættleitt barn og trúlegast er að þótt klónun
standi til boða muni flestir fremur kjósa ætt-
leiðingu. En af þessu er ekki hægt að draga þá
ályktun að rétt sé að banna þeim minnihluta
sem kýs klónun að fara sínu fram.
2. ástæða: Aðferð til að
lækna sjúka og fatlaða
Það er ekki sennilegt að börn verði til með
sama hætti og kindin Dollý alveg á næstunni.
Hins vegar kann að vera stutt í að menn noti
klónaða fósturvísa við lækningar. Það má til
dæmis hugsa sér að mögulegt verði að gera við
skaddaða líkamshluta með því að láta klónað
fóstur vaxa, þar til þær frumur sem á þarf að
halda myndast, og koma þeim svo fyrir og láta
þær vaxa í líkama sjúkhngsins. Ef aðferðir af
þessu tagi verða til þess að menn sem annars
yrðu t.d. lamaðir til æviloka geti staðið á fætur
þvi ætti þá ekki að nota þær?
Klónaðir fósturvísar geta gert læknum
mögulegt að bæta líf sumra sjúklinga. Þeir tím-
ar kunna jafnvel að koma að hægt verði að
rækta einstök líffæri upp af okfrumu sem til er
orðin með því að skipta um frumukjama í eggi.
Þá verður hægt að útvega mönnum ný líffæri
án þess að fyrri eigandi deyi. Blátt bann við til-
raunum til að klóna fólk kann að koma í veg fyr-
ir að takist að þróa tækni af þessu tagi og afla
gagnlegrar þekkingar sem getur bætt líf
manna.
Umræðan um þetta hefur stundum verið
nokkuð ýkjukennd. Sumir hafa til dæmis mót-
mælt hugmyndum um að klóna fósturvísa til að
nota við lækningar á þeim forsendum að það sé
ekki réttlætanlegt að búa til mann til þess eins
að drepa hann og nota í varahluti. Ég efast um
að margir læknar eða líffræðingar hafi áhuga á
slíkum voðaverkum. Siðaðir menn eru á einu
máli um að óréttlætanlegt sé að drepa mann til
þess eins að hirða úr honum líffæri. En fóstur-
vísir eða ungt fóstur sem enn hefur of óþroskað
miðtaugakerfi til að geta haft meðvitund af
neinu tagi er ekki mannvera, heldur í mesta
lagi tilvonandi mannvera. Sé slíkur fósturvísir
notaður til að bjarga lífi eða heilsu manns er því
ekki verið að drepa einn mann til að bjarga öðr-
um. Það er ef til vill hálfgert óyndisúrræði að
rækta fósturvísa til þess að aflífa, en óyndis-
úrræði geta verið réttlætanleg þegar mikið er í
húfi. Að jafna þessu við stórglæpi eins og morð
er ýkjur og öfgar.
3. ástæða: Að eignast barn
og bjarga öðrq um leið
Auk þess sem hugsanlegt er að rækta fóstur-
vísa og jafnvel einstök líffæri með klónun og
nota til lækninga má hugsa sér að undir vissum
kiingumstæðum vilji fólk eignast barn með
klónun til þess að bjarga um leið öðrum manni.
Hugsum okkur til dæmis að hjón eigi barn og
það sé með lífshættulegan sjúkdóm sem hægt
væri að lækna með blóðgjöf úr einstaklingi sem
er erfðafræðilega mjög líkur því, eða eins.
Hjónin hafa kannski hugsað sér að eignast
annað barn og standa nú frammi fyrir vali milli
þess að eignast það með venjulegum hætti og
þess að klóna veika barnið. Velji þau seinni
kostinn tekst næstum örugglega að bjarga
sjúklingnum svo því skyldu þau ekki gera það?
Börnin þeirra yrðu þá misgamlir tvíburai'. Þótt
það yngra hafi orðið til með óvenjulegum hætti
er ekkert sem kemur í veg fyrir að þeim þyki
jafnvænt um bæði. Yngra barnið yrði sjálfstæð-
ur einstaklingur með sama rétt og önnur börn
þótt það hafi að nokkru verið skapað til að
bjarga bróður sínum eða systur.
Það er ekki endilega verra hlutskipti að vera
skapaður í þessum tilgangi heldur en að vera til
dæmis getinn til að bjarga vonlausu hjónabandi
eða fá móður sinni afsökun til að hætta í skóla.
Fólk eignast börn í alls konar tilgangi sem
stundum er miklu ómerkilegri en þessi, að
bjarga öðru barni. Þetta kemur ekki í veg fyrir
að þegar barnið er fætt þá hafi líf þess tilgang í
sjálfu sér.
Ég hef nú litið á þrenns konar ástæður sem
menn gætu haft til skapa mann eða mannsfóst-
ur með klónun. Erfitt er að meta mikilvægi
ástæðna af því tagi sem taldar voru númer eitt
en ég held að ástæður eins og þær sem taldar
voru númer tvö og þrjú hljóti að teljast nokkuð
veigamiklar og það þurfi því sterk mótrök til
þess að styðja blátt bann við tilraunum til að
klóna fólk. Hver gætu þau verið? f síðari hluta,
sem birtist að viku liðinni, ætla ég að skoða
fimm gerðir andmæla gegn klónun á fólki sem
nokkuð hefur borið á í umræðum um þetta efni.
Niðurlag í næstu lesbók.
Heimildir:
1 Prjár þýðingar iærðar frá miðöldum. 1989. Gunnar
Ágúst Harðarson bjó til prentunar. Hið íslenska bók-
menntafélag. Reykjavík. Bls. 65.
'l Wilmut, Schnieke, MeWhir, Kind og Campbell. 1997.
„Viable Offspring Derived from Fetal and Adult Mammaii-
an Cells." Naturev ol. 385 bls. 810-813.
3 Heimild: Skýrsla ráðgjafarnefndar bandaríska alrikis-
ins um siðfræði lífvísinda Martha C. Nussbaum og Cass R.
Sunstein (ritstjórar). 1998. Clones and Clones. W. W. Nor-
ton & Co. New York. Bls. 165-180.
4 Sjá t.d. viðöl við siðfræðingana Vilhjálm Árnason og
Björn Björnsson í DV hinn 6. júlí 1999.
Höfundurinn er heimspekingur og kennari.
Seint á liðnu ári kom út „Sam-
drykkjan" eða „Sympósion" eft-
ir Platon í nýrri íslenzkri þýð-
ingu Eyjólfs Kjalars
Emilssonar. „Samdrykkjan
birtist fyrst í Aþenu á öndverðri
4. öld fjrir upphaf tímatals vors.
Þýðandi ritar inngang og skýr-
ingar. Bókin er meðal Lærdómsrita Hins ís-
lenzka bókmenntafélags. í síðari hluta kversins
birtir Eyjólfur Kjalar þýðingu sína á fornfrægu
riti Plótínosar „Peri tou kalou“ eða „Um fegurð-
ina“. Sú ritgjörð kom fyrst fyrir almennings
sjónir í Rómaborg árið 301. Hér er þannig meira
en sex öldum til skila haldið í einum bæklingi
smáum.
Arið 1959 gaf Bókaútgáfa Menningarsjóðs
Samdrykkjuna út í þýðingu Steingríms Thor-
steinssonar. Jón Gíslason annaðist útgáfuna og
ritaði allýtarlegan inngang. Ég var liðlega tvít-
ugur, þegar þessi útgáfa kom fram, og gleymi
ég aldrei hrifningu minni. Þýðingu þjóðskálds-
ins varðveiti ég að sjálfsögðu og hef lesið hana af
og til í áranna rás. En Eyjólfi Kjalari tekst
einkar vel að flytja lesendum þann „léttleika tal-
málsins", sem Vilhjálmur Amason í stuttum eft-
irmála kveður einkenna fi-umtexta Samdrykkj-
unnar. Þýðing Eyjólfs er og „í samræmi við
aðstæður“, svo að ég vitni aftur í Vilhjálm. Það
skyldi ekki gleymast, að í Samdi-ykkjunni era
menn „glaðir á góðri stund“. Sú kátína skilar sér
afar vel í nýju þýðingunni.
Ný útgáfa Samdrykkjunnar er sjöunda verk
Platons, sem birtist í Lærdómsritaröð Hins ís-
lenzka bókmenntafélags. í inngangshlutum
þessara rita getur að líta greinagjörðir fyrir al-
mennum atriðum um ævi, störf og hugmyndir
Platons - og Sókratesar, kennara hans. Bókin
„Síðustu dagar Sókratesar" kom út áinð 1973.
Þar er að finna „Málsvöm Sókratesar", en einn-
ig „Kríton“ og „Fædon“. Sigurður Nordal þýddi
hluta þessa efnis og gaf út árið 1925. Skrifaði
hann þá inngang, sem ég las í bemsku og verður
mér ógleymanlegur, eins og ritin sjálf, þótt
áfram líði árin. í útgáfunni 1973 þýddi Þorsteinn
Gylfason mestan hluta Fædons.
„Gorgías“ kom fyrir almennings sjónir í Lær-
dómsritaröðinni í þýðingu Eyjólfs Kjalai's Em-
ilssonar árið 1977. Ritið fjallar um mælskulistina
eða nánai' til tekið um „áróðurstækni", eins og
þýðandi kemst að orði í eftirminnilegu forspjalli.
Hið mikla rit Platons, „Ríkið“, kom til sögunnar
á sama vettvangi í tveimur bindum árið 1991.
Enn var Eyjólfur Kjalai' þýðandinn og ritar
stórfróðlegan formála, þar sem hann meðal ann-
ars gjörir nokkra grein fyrir hinni frægu frum-
myndakenningu Platons. Sjálfur texti „Ríkis-
ins“ er á köflum óviðjafnanlegur til upp-
byggingai-. Á það einkum við um hina
framspekilegu þætti verksins.
Það er væntanlega ági'einingslítið, að Eyjólf-
ur Kjalar Emilsson sé atkvæðamestur íslenzkra
heimspekinga í platonskum fræðum. Enn vitna
ég í Vilhjálm Ámason, en hann segir, að Eyjólf-
ur sé „einn fremsti fræðimaður um Plótínos á
okkai' dögurn", - þá væntanlega einn hinn
fremsti um heimsbyggðina. Við túlkun sína á
ritum Platons höfðu heimspekingai' endurreisn-
araldai' hugmyndii' Plótínosar og annarra plat-
onista síðfornaldar að leiðarljósi, „enda virtu
þeh' þessa lærisveina til jafns við meistarann
sjálíán11, eins og Eyjólfur kveður sjálfur á í inng-
angsorðum. Tilkoma ritverks Plótínosar „Um
fegurðiná* í íslenzkri þýðingu Eyjólfs Kjalai's er
því umtalsverð viðbót við fyrri kynni íslenzki'a
lesenda af platonskum fræðum.
Enski guðfræðingurinn Dean Inge ritaði bók
um Plótínos, sem Bertrand Russell í „Heim-
spekisögu VestmTanda“ telur „ómetanlega".
„Platonismi", segir Dean Inge, „er hluti af
grandvallarbyggingu kristinnar guðfræði. Það
er algjörlega ómögulegt að nema platonisma
brott úr kristnum dómi án þess að tortíma hin-
um síðar nefnda“. Heimspeki Plótínosar nefnist
„nýplatonismi". Hún var hið viðtekna lífsviðhorf
menntaðra manna í Rómaveldi, þegar kristni
tók að breiðast veralega út. Eyjólfur Kjalar seg-
ir í aðfaraorðum ritsins Um fegurðina, að
nýplatonisminn „gegnsýrði hugmyndaheim
hinna kristnu kh'kjufeðra. Flestir helztu kenn-
ingasmiðir kristinnar guðfræði í öndverðu mega
kallast kristnir platonistar".
Grandvallarhugsun Platonismans er kenn-
ingin um „frammyndhTiar", ævai-andi og óum-
breytanlegar fyrinnyndir síkvikrai' sköpunar á
jörðu. Ktísthm nútímamaður fær með hægu
móti tekið undir þá hugmynd fornra trúspek-
inga, að „írummyndimar" eigi sér heimkynni í
hugskoti Guðs. Æðst allra frammynda að plat-
onskum skilningi er frammynd hins góða og
fagra. í bréfi sínu til Rómverja talar Páll postuli
um „að reyna, hver sé vilji Guðs, hið góða, fagra
og fullkomna" (Róm. 12:2). Þarna er „vilji“ Guðs
orðinn að frummynd hins góða, kærleikans, sem
að sínu leyti er grandvallarhugtak í guðfræði
Páls og alh-ar kristninnai'. I fyrsta Jóhannesar-
bréfi getur að lesa þessi orð: „Guð er kærleikur,
og sá sem er stöðugur í kærleikanum er stöðug-
ur í Guði og Guð er stöðugur í honum“ (1. Jóh.
4:16). Héðan er stutt stekkjargatan yfir til hugs-
unar platonismans um hið góðfagra.
Einn af fyriiTennui-um Platons var hellenski
heimspekingurinn Parmenídes. Hann fjallaði
sérstaklega um „veru“, og átti með því orði við
raunveruleikann sjálfan. í ritgjörð sinni um
„Framheija grískrai' heimspeki“ telja þau Patr-
icia Kenig Kurd og Eyjólfur Kjalar Emilsson
þarna vera um „að ræða sérstaka (heimspeki-
lega) notkun orðsins, þar sem „er“ merkir nán-
ast „er í eðli sínu“, „er í raun og vera“.
Um ára bil hef ég í ræðu og riti bent á hverful-
leika skynheimsins og það spumingarmerki við
„raungildi" hlutveruleikans, sem sá hverfulleiki
bregður upp. Jafnframt hef ég vakið athygli á
orðum Drottins í annaiTÍ Mósebók 3:14, Jiar sem
Guð kynnir sig fyrir Móse og segir: „Ég er sá
sem ég er“. Og hann sagði: Svo skalt þú segja
Israelsmönnum: „Ég er“ sendi mig til yðar“. I
þessum ritningarstað er Drottinn Guð dreginn
upp sem frummynd raunveruleikans. Kristur er
í Jóhannesar guðspjalli að sínu leyti settur fi-am
sem sama frummynd: ,Áður en Abraham fædd-
ist, er ég“ (Jóh. 8:58). Fjöldi annarra ritningar-
staða í Jóhannesar guðspjalli bendir til, að höf-
undur ritsins líti beinlínis á Krist, Orðið, Logos,
sem frummynd raunveruleikans. Lærisveinum
Jesú ætlar höfundur hlutdeild í sömu fram-
mynd: „Verið í mér, þá verð ég í yður“ (Jóh.
15:4), en þau orð era lögð Kristi í munn, þar sem
hann ávarpar postulana að skilnaði.
í árslok 1999 las Eyjólíur Kjalai' Emilsson
þýðingu sína á Samdrykkjunni í þættinum „Víð-
sjá“ í Ríkisútvarpinu Rás 1. Ástæða er til að
bera umsýslumenn Víðsjár lofi fyrir efnisvalið.
Hitt er óhjákvæmilegt að gagnrýna, hvernig um
efnið var búið. Lestri sígildra rita í þættinum
Víðsjá fylgir að jafnaði nokkur viðleitni til fræði-
legrar umfjöllunar þess efnis, sem efst er á
baugi í hverjum lestri. Varðandi Samdrykkjuna
skorti nokkuð á þessa málsmeðferð.
Því leyfi ég mér nú að bera fram þá tillögu, að
Víðsjá fái Eyjólf Kjalai' til að flytja nokkra valda
kafla úr rití Platons, „Ríkinu", og rammi þá
lestra inn með úttekt fræðimanna á efninu. Það
er ekki ámælislaust að tæpa á þeim stóra hlut-
um, sem hér er um rætt. Brýnt er að ganga feti
framar og leitast við að gjalda rétt gjöld sem
flestum hliðum máls.
Höfundur er prestur og stoðahaldari ó Þingvöllum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000 9