Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 5

Ljósmynd: ÞjóSminjasafn íslands.
Grams-verslun rétt fyrir síðustu aldamót. Húsið til hægri var kallað „Ameríkaninn" og varð síðar frystihús. Framan við húsin má sjá járnbrautar-
teina, þá fyrstu á landinu. Heimild: Gunnar Hvanndal.
Þingeyri fyrir 1890. Annað hús frá vinstri er gamla pakkhúsið frá 1733. Þar var m.a. geymt salt frá skútunum yfir vetrartímann. Húsið til hægrí við
Grams-verslun er „gamla búðin" en þar uppi var seglasaumaverkstæðið til húsa. Húsin lengst til hægri eru lýsisbræðsla ogfiskhús. Stóra skipið til
hægri er franskt hersklp. Helmlld Gunnar Hvanndal.
um sínum þar sem hann lá best við lúðumiðun-
um. Veiðamar gengu vel og skipunum fjölgaði
ár frá ári. Samkvæmt skrám Grams urðu
fleygin þrettán þegar mest var á árunum
1891-94; stórir tvímastraðir bátar sem gátu
orðið allt að 160 tonn að þyngd.
Lúðuveiðararnir voru hetju hafsins i
Gloucester og einungis úrvalssjómenn voru
svo heppnir að fá skipspláss. Oft höfðu þeir
verið skipstjórar á minni bátum. Ekkert var til
sparað við lúðuflotann og var svo vel búið að
þeim í matarvistum og drykkjarföngum að ís-
lensku sjómönnunum blöskraði. Þótti sumum
sem skipsveran þýddi veisluhöld nótt sem nýt-
an dag. Samkvæmt James Pringle, fréttaritara
Boston Globe, höfðu skipverjanir með sér
bestu og hlýjustu föt sem völ var á, nægar
birgðir af tóbaki, nautakjöt, svínakjöt og hveiti
í tunnutali auk mikils magns af sykri, smjöri,
feiti, te, kaffi, mjólk, baunum, kartöflum, róf-
um, súrsuðu grænmeti, rauðrófum, hvítkáli,
tómatsósu og fjölbreytt úrval af niðursuðuvör-
um. Kynntu þeir Þingeyringum fyrir nýjung-
inni gúmmístígvélum sem átti eftir að koma ís-
lenskum sjómönnum að góðum notum.
Vistaverur og annar aðbúnaður sjómannanna
var einnig langt um betri en íslenskir sjómenn
áttu að venjast. Meðalhlutur skipverja var
220-270 dollarar fyrir sumarið en það þótti
mjög gott. í samanburði við bæjarbúa höfðu
þeir næga fjármuni undir höndunum og eyddu
þeim óspart í Grams-verslun þar sem þeir
keyptu vistir til viðbótar við það sem fyrir var.
Gátu úttektir einstakra skipverja orðið allt að
100 dollarar yfir sumarið. Var það stórfrétt á
mælikvarða þeirra tíma.
Önnur starfsemi sem hagnaðist vel af
„sprökuveiðurunum" var „vertshúsið“ eins og
það er kallað í dag. Húsið er eitt elsta hús
Þingeyrar, reist af Birni Magnússyni „vert“ og
konu hans Guðrúnu Sveinsdóttir árið 1881.
Nafn hússins er dregið af starfseminni sem fór
fram í því fyrstu fimmtán árin. Þá var það kall-
að Hótel Niagara að amerískum sið og var
veitingasala og gistihús sem hafði leyfi til að
hýsa sex ferðamenn í senn. Tæpum áratug síð-
ar töpuðu hjónin húsinu og um leið rekstrinum
til Grams-verslunar þar sem verslunin hafði
lánað allt efni til húsbyggingarinnar. Um svip-
að leyti rann upp uppgangstími amerísku lúðu-
veiðaranna og það varð hlutur hreppstjórans
Jóhannesar Olafsson og konu hans Helgu
Samsonardóttir, sem bjuggu í húsinu til 1895,
að hagnast á „ástandinu".
Fjöldi skipverjar í hverri áhöfn gat orðið 22.
Auðvelt er að ímynda sér breytinguna á bæjar-
bragnum þegar fjöldi skipa var sem mestur og
tala amerískra sjómanna gat orðið helmingi
hærri en íbúatala Þingeyrar. Þeir lögðu bæinn
undir sig. Færslur Grams-verslunar sýna
mikla aukningu í bjórsölu þegar Ameríkanarn-
ir komu til Þingeyrar. Árið 1884 seldust 700
pottar af bjór á meðan 9600 pottar seldust á
tímabilinu 1891 til 1894 þegar fjöldinn var sem
mestur. í útvarpsviðtali sem tekið var við Sig-
urð heitinn Jóhannesson Ólafssonar hrepp-
stjóra, fyrir mörgum árum, minntist hann
æskuára sinna á Hótel Niagara. Þar fékk hann
sem smágutti að fylgjast með þessum mönnum
sem höfðu umtumað bænum með nærveru
sinni og gert heimili hans að félagsheimili sínu.
Kallaði Sigurður Ameríkanatímabilið
vástandsár“ á Þingeyri, hálfri öld áður en aðrir
Islendingar fóru að tala um slíkt ástand. Þegar
Ameríkanarnir komu í land, með fullar hendur
fjár, hafi gleðin tekið öll völd þar sem haldið
var uppi fjörmiklu samkvæmislífi í bænum
með dansi og bjórdrykkju á Hótel Niagara.
Ameríkanamir hafi spígsporað um bæinn upp-
áklæddir í fín föt og með harða hatta, annálaðir
fyrir þrifnað og snyrtimennsku og heillað
heimasætumar upp úr skónum.
Þær hafi ekki getað staðist jafn flotta menn
og boð í kvöldsamkvæmi á hótelinu hafi verið
draumur allra stúlkna. íslensku sveitapiltarnir
hafi ekki fengið tækifæri þó einn og einn hafi
einnig sést í þessum samkvæmum. Þar hafi
dansinn dunað fram eftir nóttu, kvöld eftir
kvöld, og eftir reynslu sína trúði barnið ekki
sögum þess efnis að ekki væri hægt að verða
dmkkinn af bjórþambi. Samkvæmin enduðu
iðulega með logandi slagsmálum og var það
hámark fjörsins í augum tæplega tíu ára gutta
sem hefði átt að vera kominn í rúmið fyrir
löngu.
Astandið var orðið alvarlegt ef marka má
bréf sem Gram, ræðismaður og verslunar-
stjóri, sendi sjávarútvegsráðuneytinu í Wash-
ington og tollýfirvöldum í Gloucester árið 1891.
I bréfinu kvartar hann yfir því að í seinni tíð
hafi hegðun bandarísku sjómannnana versnað
til muna. Taldi hann nauðsynlegt að gera
strangari kröfur til hegðunar og hlýðni. Vildi
hann til dæmis að skipverjar yrðu skilyrtir til
að fá landgönguleyfi hjá viðkomandi skip-
stjóra, sæta reglum um útivistartíma og stand-
ast kröfur um góða og karlmannlega hegðun.
Taldi hann að sumarið 1891 hefðu bæjarbúar
verið í lífshættu vegna drukkinna bandarískra
sjómanna sem gengið höfðu berserksgang í
þorpinu, brotið rúður, grýtt hús og þvingað
upp hurðir að næturlagi. Gram var ekki einn
um að hafa þessa skoðun á málunum. Þingeyri
var um þessar mundir orðin annáluð fyrir laus-
læti og yfirgang Ameríkana og áleitni þeirra
við konur. Danskur læknir, dr. Ehler, ferðaðist
um ísland sumarið 1894 og nefndi Þingeyri
sérstaklega á nafn sem dæmi um ólifnað á Isl-
andi í grein sem birt var í Ugeskrift for Læge
eftir heimkomu læknisins. Greinin var þýdd og
birt í Þjóðviljanum Þingeyringum til mikillar
gremju. Upplýsingar dr. Ehlers voru fengnar
frá Sigurði Magnússyni, héraðslækni á Þing-
eyri. Auk þess voru kirkjubækur til vitnis um
náin kynni íslenskra stúlkna og erlendra sjó-
manna. í manntali Massachusets-fylkis kemur
fram að árið 1900 hafi 16 íslendingar búið í
Gloucester, þar af 11 konur.
„Astandið" tók enda eins og varð einnig með
hið síðara og þekktara í Reykjavík. I þetta
skipti var það ekki verk mannanna sem batt
enda á tímabilið heldur náttúran. Lúðan hvarf
og Ameríkanarnir um leið. Önnur ástæða var
samdráttur í úthafsveiðum Bandaríkjamanna
sem leiddi til þess að hetjur hafsins misstu
ljóma sinn.
Rekstri hótelsins var hætt árið 1896 þegar
Nathanael Mósesson, skósmiður, leigði húsið
og opnaði skósmíðaverkstæði. Að vísu var það
það stærsta sinnar tegundar sem nokkurn tím-
ann hefur verið á Þingeyri þannig að glæsileik-
inn fór ekki alveg af starfseminni. Síðar átti
húsið eftir að vera vettvangur fleiri mikilvægra
atburða í sögu Þingeyrar, m.a. hýsti það fyrstu
símstöð bæjarins. Hvað útlendinga snertir
áttu bresku togarastjómennimir eftir að vera
áberandi í bæjarlífinu framan af 20. öldinni og
elda grátt silfur við heimamenn. Um aldamótin
voru fjölmiðlar í Reykjavík uppfullir af sögum
um ódæðisverk breskra landhelgisþjófa sem
sökktu báti sýslumannsins Hannesar Hafstein
rétt upp undir landsteinum í Dýrafirði. Sam-
kvæmt fréttinni slapp sýslumaðurinn, sem síð-
ar átti eftir að setja mark sitt á stjórnmálasögu
Islands, naumlega við skrekkinn en þrír Dýrf-
irðingar voru ekki jafn heppnir.
í október sl. var reistur veglegur minnis-
varði í Dýrafirði um mennina sem létu lífið
þennan dag í þágu þjóðarinnar.
Þrátt fyrir misjafna reynslu af erlendum
heimsóknum í gegnum tíðina buðu Þingeyring-
ar Pólverja velkomna í aldarlok. Þá sögu
þekkja flestir og er óþarfi að endurtaka hana
hér.
Helstu heimildir:
Hjálmar R. Bárðarson. 1993. Vestfirðir í máli og mynd-
um. Reykjavík: Hjálmar R. Bárðarson.
íslandssaga til okkardaga (ritstj.) Björn Þorsteinsson
og Bergsteinn Jónsson. 1991. Reykjavík: Sögufélagið.
Mannlíf og saga í Þingeyrar- og Auðkúluhreppum hin-
um fornu: Þjóðlegur fróðleikur gamall ognýr, 1. hefti
(ritstj.) Hallgrímur Sveinsson. 1996. ísafjörður: Vest-
firska forlagið.
Mannlíf og saga í Þingeyrarhreppi: Þjóðlegur fróðleik-
urgamall ognýr, 5. hefti (ritstj.) Hallgrímur Sveinsson.
1998. ísafjörður: Vestfirska forlagið.
Ragnheiður Mósesdóttir. 1987. Cloucestermenn í Lúðu-
leit. í NýSaga, tímarit Sögufélagsins.
Sigríður Ingimarsdóttir. 1999. Ódæðisverk á Dýrafirði
fyrir 100 árum. í Lesbók Morgunblaðsins, 9. október.
Öldin sem leið: Minnisverð tíðindi 1801-1900 (ritstj.)
Gils Guðmundsson. 1956. Reykjavík: Iðunn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000 5