Morgunblaðið - 08.12.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
V
IÐ horfum niður á
Hlemm. Heyrum nið-
inn frá umferðinni á
Hverfisgötu og
Laugavegi. Strætis-
vagnarnir koma og
fara, renna í hlað, skila
af sér farþegum, taka
aðra upp í, renna af
stað á ný. Fyrir flesta
er Hlemmur biðstöð. Fyrir fæsta er Hlemmur
endastöð.
En þegar tökuvélin færir sig niður til mal-
biksins og sýnir okkur Hlemm ekki að ofan
heldur augliti til auglitis birtist önnur mynd,
mynd af undantekningunum, fólkinu sem er
ekki á leiðinni heim heldur er komið heim, fólk-
inu sem lítur á skiptistöðina sem annað heimili
sitt, jafnvel eina heimili sitt. Í tónlist Sigur
Rósar, sem nú blandast saman við umferðar-
niðinn, togast á birta og tregi.
Þannig hefst Hlemmur, ný og einkar áhrifa-
sterk heimildamynd Ólafs Sveinssonar. Og eft-
ir því sem við kynnumst nánar svokölluðum
fastagestum Hlemms, hvort heldur er
drykkjufólki og útigangsmönnum, þroskaheft-
um, öldruðum og öryrkjum, þunglyndum og
manískum, eða strætóbílstjóranum, sem eitt
sinn var sjálfur í hópi Hlemmverja, komumst
við að því að einnig þetta fólk á sér drauma og
von um annað líf og betra, um að eignast aftur
það sem það hefur misst. Einnig það lítur ekki
á biðstöðina sem endastöð.
Leitar viðfangsefnin ekki uppi
Hver heimildamyndin rekur nú aðra í ís-
lenskri kvikmyndagerð og þær eru hver ann-
arri betri; þær spegla íslenskan samtíma þann-
ig að áhorfandinn verður að kryfja sjálfur
spegilmyndina, fara bak við hana og greina í
huganum.
Ólafur Sveinsson hefur búið í Berlín í 14 ár
og menntaði sig í kvikmyndaleikstjórn í Þýsku
kvikmynda- og sjónvarpsakademíunni og hef-
ur lagt heimildamyndir sérstaklega fyrir sig.
Fyrir nokkrum árum var sýnd hér á Kvik-
myndahátíð í Reykjavík Nonstop, útskriftar-
mynd hans um fastagesti og gangandi á bens-
ínstöð í Berlín sem opin er allan sólarhringinn.
Mynd hans Braggabúar, um mannlífið í
braggahverfum Reykjavíkur, vakti mikla at-
hygli í fyrra og var tilnefnd til Edduverð-
launanna. Ólafur lítur á Braggabúa sem fyrsta
hluta þríleiks um Reykjavík og er Hlemmur
annar hlutinn. Hann virðist hafa sérstakan
áhuga á fólki sem á sér fastan samastað á stöð-
um þar sem aðrir koma við af illri nauðsyn, eins
og bensínstöðinni í Berlín Nonstop. Þessi
áhugi og sá áhugi á utangarðsfólki eða fé-
lagslegum olnbogabörnum, sem birtist í
Braggabúum, renna saman í viðfangsefni
Hlemms, ef svo má segja. Ég spyr Ólaf hvað
dragi hann að slíkum viðfangsefnum almennt.
„Þegar þú segir þetta, þá er heilmikið til í
því, en ég hef satt best að segja aldrei pælt
neitt sérstaklega í ástæðunni, kannski vegna
þess að ég leita viðfangsefnin ekki uppi heldur
bíð eftir að þau komi til mín. Í Nonstop gerði
ég mynd um bensínstöðina mína úti á horni þar
sem ég bý í Berlín. Ég hafði lengi gengið með
þá hugmynd í maganum, að allt sem er þess
virði að segja frá gerist í næsta nágrenni við
þann stað þar sem maður býr; maður sé svo
fastur í viðjum hins daglega vana að maður sjái
það ekki. Ég hafði tekið eftir því að margir
sóttu þessa bensínstöð, langaði að kynnast
þessum heimi og besta leiðin fyrir mig var ein-
faldlega að drífa í að gera mynd um staðinn og
fastagestina, án þess ég hefði nokkra einustu
hugmynd um hverskonar mynd það yrði eða
hvort þetta væri heimur sem aðrir hefðu áhuga
á.
Forvitnin og samkenndin
Svipað var með Hlemminn. Ég kom heim
eitthvert sumarið skömmu eftir að ég hafði
klárað Nonstop, var bíllaus og bjó hjá móður
minni suður í Hafnarfirði. Ég fylgdi syni mín-
um á leikjanámskeið í Reykjavík og þurfti í
nokkrar vikur að skipta um strætó á Hlemmi
3–4 sinnum á dag og eins og strætókerfið er í
Reykjavík þurfti ég oft að bíða býsna lengi. Þá
fór ég smám saman að taka eftir því að ég var
að sjá sömu andlitin aftur og aftur; þarna var
greinilega heimur sem laut öðrum lögmálum
en samfélagið í kring. Þetta var mjög mismun-
andi fólk, með mismunandi reynslu, sem átti
það eitt sameiginlegt að hafa tíma til að eyða
bróðurpartinum úr deginum á Hlemmi og var
því á einhvern hátt utangarðs í þessu stressaða
reykvíska samfélagi, þar sem allir eru alltaf að
flýta sér. Ég varð mjög forvitinn um þennan
heim og ákvað þess vegna að gera mynd um
staðinn og þetta fólk. Kannski í og með vegna
þess að ég fann til ákveðinnar samkenndar
með því. Þegar maður hefur búið jafnlengi er-
lendis og ég er Ísland auðvitað „heima“, en um
leið er maður gestur hér sem tilheyrir ekki
þessu samfélagi nema að takmörkuðu leyti. Og
kannski er það þessi tilfinning að vera á ein-
hvern hátt utangarðs, bæði heima á Íslandi og
úti í Berlín, þar sem ég er og verð útlendingur,
sem dregur mig að stöðum þar sem fólk er ekki
aðeins sífellt að koma og fara, heldur er líka í
leit að mannlegum samskiptum, í leit að sam-
félagi sem það tilheyrir þó ekki sé nema í fá-
eina tíma á dag. Gerð þessara mynda hefur
fært mig að ákveðnum sammannlegum kjarna,
ákveðinni sameiginlegri reynslu og gert mér
kleift að skilja sársauka fólks sem er eða hefur
verið olnbogabörn samfélagsins skýrar en
þeirra sem allt virðist leika í lyndi hjá. Þetta
fólk er opnara, trúlega vegna þess að það hefur
ekki jafnþykkan skráp til að fela tilfinningar
sínar á bak við og þeir sem geta falið sinn innri
mann handan við virðingarstöður í samfélag-
inu og gott fjárhagslegt gengi.“
Þríleikir um tvo heima
Ólafur segir að hann hafi frá upphafi hugsað
Braggabúa sem fyrsta hlutann af þríleik um
Reykjavík og Hlemm sem annan hlutann. „Ég
gerði þessar myndir samhliða. Byrjaði reyndar
á að taka fyrri hlutann af Hlemmi, tók Bragga-
búa um þremur mánuðum seinna og var svo
hálfnaður með að klippa Braggabúa þegar ég
tók vetrarhlutann af Hlemmi. Samhliða því var
ég svo að undirbúa aðra myndina í heimilda-
myndaþríleik um Berlín, sem ég er að vinna að
ásamt þessum þríleik um Reykjavík. Þýska-
land og Ísland eru þeir tveir heimar sem ég lifi
í og með því að gera þríleiki um báðar borg-
irnar er ég auðvitað ekki aðeins að reyna að
átta mig á þeim, heldur líka á sjálfum mér og
þeim samfélögum sem ég bý í og hafa mótað
mig.“
Hver verður þriðji hlutinn?
„Fyrir þriðju myndina um Reykjavík er ég
með nokkrar hugmyndir í kollinum, en að öll-
um líkindum verður það mynd um íslensku út-
gáfuna af ameríska draumnum og þar af leið-
andi mynd um bissnissmenn. Það sem er
spennandi við að gera heimildamyndir er
nefnilega að geta notað þær sem afsökun til að
öðlast innsýn í veruleika sem maður hefði ekki
möguleika á að kynnast að öðrum kosti. Þetta
eru náttúrlega forréttindi, því ég næ ekki að-
eins að svala meðfæddri forvitni minni, heldur
fæ borgað fyrir það í leiðinni.“
Hvernig afmarkaðirðu viðfangsefnið
Hlemm?
„Ekki er hægt að sýna allt; svo einfalt er
það. Heimildamyndir, sem eru hugsaðar fyrir
bíó og sjónvarp, veita höfundinum um 90 mín-
útur til umráða, en hann verður þar að auki að
beygja sig undir ákveðna dramatíska upp-
byggingu ef hann vill halda athygli áhorfenda.
Það sem vakti áhuga minn varðandi Hlemm
voru manneskjurnar, fastagestirnir sem koma
þangað næstum því á hverjum degi og dvelja
þar í lengri eða skemmri tíma. Þar af leiðandi
var klárt frá byrjun hvert viðfangsefnið yrði.“
Margir tortryggnir
Hann segir að sú staðreynd að hann hefur
búið 14 ár í Þýskalandi og komið heim annað
slagið, nánast sem gestur, hafi áreiðanlega haft
áhrif á efnisvalið og efnistökin. „Ég efast satt
að segja um að ég hefði yfirleitt fengið þessa
hugmynd ef ég hefði ekki búið úti í lengri tíma.
Alltént hvarflaði það ekki að mér meðan ég bjó
á Íslandi. Margir hér heima voru tortryggnir
út í hugmyndina, ekki síst þeir sem taka reglu-
lega strætó og sögðu við mig: Ég var á
Hlemmnum í dag og þar var ekkert um að
vera. Um hvað í ósköpunum ætlarðu eiginlega
að gera mynd? Og ég verð reyndar að við-
urkenna að oftar en ekki hvarflaði alvarlega að
mér að þeir gætu haft rétt fyrir sér, en þá var
of seint fyrir mig að hætta við vegna þess að ég
var kominn með pening í hugmyndina og
neyddist þar af leiðandi til að halda áfram.“
Varstu tíður gestur á Hlemmi meðan þú bjóst í
Reykjavík?
„Nei, en þó hef ég trúlega komið þar oftar en
margir aðrir vegna þess að ég hef aldrei orðið
svo frægur að eignast bíl. Þar af leiðandi hef ég
alltaf verið upp á strætó kominn á Íslandi, þótt
ég hafi reyndar snemma komist að því að ég er
oft fljótari að ganga milli bæjarhluta en að taka
strætó.“
Í biðsal lífsins –
„Þetta er mynd um fólk sem
ég kynntist, lærði að meta og
þykir mjög vænt um. Lífið
hefur leikið marga ansi grátt,
en það gerir þá ekki að verri
manneskjum,“ segir Ólafur
Sveinsson kvikmyndagerð-
armaður um Hlemm, nýja
heimildamynd sem frumsýnd
verður í vikulokin. Hann segir
Árna Þórarinssyni frá heimi
biðstöðvarinnar, í senn
fábreyttum og fjölskrúðugum,
þar sem sumir bíða nýrra
tækifæra í lífinu en aðrir
bíða dauðans.
Ólafur Sveinsson á skiptistöðinni: Sér betur meðvitandi en áður um hversu lítið þarf út af að bera í lífinu svo maður lendi ekki sjálfur út á jaðri samfélagsins …