Morgunblaðið - 08.12.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Ingólfur G. Gissurarson, logg. fast. - www.valholl.is - Opið virka daga frá kl. 9-17.30.
250 fm skrifstofur, 5 hæð. Einstakt
tækifæri. Glæsilegar fullbúnar
skrifstofur við Reykjavíkurhöfn.
Frábært útsýni, allt nýtt, nýtt park-
et, eldhús, gardínur, tölvulagnir og
fl. Laust strax.
Uppl. veitir Magnús Gunnarsson, s. 588 4477 eða 822 8242.
Tryggvagata
- 101 Rvík
TIL LEIGU
NOKKUÐ er um liðið síðan menn
tóku að gera sér grein fyrir mikilvægi
nýrra fyrirtækja annars vegar og
hins vegar vaxtar lítilla og meðal-
stórra fyrirtækja til að skapa ný störf.
Þar tala staðreyndirnar sínu máli.
Á áratugunum eftir seinni heims-
styrjöldina var ríkjandi sá hugsunar-
háttur að hagvöxtur þjóða væri drif-
inn áfram af umsvifum stórfyrirtækja
og aðrir aðilar nytu góðs af molunum
sem hrytu af því borði (spin off). Stór-
fyrirtækin væru vélarnar sem drifu
áfram hagvöxtinn en aðrir fylgdu í
kjölfarið og nytu góðs af.
Fyrir nokkrum áratugum tóku
þessi viðhorf að breytast þar sem
kannanir sýndu að þessu væri öfugt
farið. Það var þvert á móti starfsemi
nýrra smáfyrirtækja sem lagði til
obbann af nýjum störfum, fyrirtækja
sem urðu til fyrir frumkvæði einstak-
linga, frumkvöðla, uppfinningamanna
eða annarra slíkra í atvinnulífinu.
Vöxtur lítilla og meðalstórra fyrir-
tækja hefur einnig mikla þýðingu fyr-
ir atvinnusköpun. Þar er í raun
hrygglengju atvinnulífsins að finna
og drifkraft framfara í efnahags- og
atvinnumálum hvers lands.
Þannig liggja fyrir kannanir sem
sýna að ríflega helmingur af saman-
lagðri þjóðarframleiðslu Evrópu-
landa kemur frá fyrrgreindum aðil-
um. Allt að 70% nýrra starfa í hinu
almenna atvinnulífi verða til í nýjum
smáfyrirtækjum eða litlum og með-
alstórum fyrirtækjum í vexti. Mikil-
vægi atvinnurekstrar í smáum stíl er
orðið tiltölulega óumdeilt hvað varðar
störf og hagvöxt þótt hér á landi gæti
enn þá tilhneigingar til að trúa á stór-
ar og einfaldar lausnir.
Smáfyrirtæki og nýsköpun
Eftir að tekið var að veita athygli
atvinnurekstri í smáum stíl og starf-
semi einyrkja, frumkvöðla og upp-
finningamanna þá hefur komið í ljós
að stór hluti nýrra hugmynda, upp-
finninga og nýrra lausna í atvinnu-
málum á sér uppsprettu í þessum
jarðvegi, í grasrót hinnar smáu,
dreifðu og fjölbreyttu starfsemi. Sú
staðreynd að stórfyrirtæki kaupa iðu-
lega upp slíkar hugmyndir eða jafnvel
fyrirtækin í heilu lagi breytir ekki því
að veruleg þróun í atvinnumálum á
sér stað með þessum hætti.
Með þessu er þó ekki verið að kasta
rýrð á þá fjölþættu og öflugu rann-
sóknarstarfsemi sem stórfyrirtæki
reka á sínum vegum og minni aðilar
hefðu enga möguleika á að sinna. En
kannanir tala sínu máli í þessum efn-
um og það gerir einnig sú mikla
áhersla sem framsæknar þjóðir
leggja nú á stuðning við hvers kyns
nýsköpun í atvinnulífi af hálfu upp-
finningamanna og frumkvöðla og úti á
akri smáfyrirtækjanna.
Smáfyrirtækin:
styrkleikar og veikleikar
Spyrja má hvers vegna smáfyrir-
tækin reynast jafn frjó og mikilvæg
uppspretta nýsköpunar í atvinnumál-
um og raun ber vitni. Þar kemur auð-
vitað margt til.
Í fyrsta lagi má líta á meginástæð-
ur þess að einstaklingar eða litlir hóp-
ar taka sig saman og stofna til at-
vinnurekstrar. Nýjum fyrirtækjum af
því tagi er gjarnan skipt í tvennt.
Annars vegar eru fyrirtæki eða at-
vinnurekstur sem fer af stað vegna
þess að menn eygja tækifæri í við-
skiptum. M.ö.o. er stofnun fyrirtæk-
isins drifin áfram af þeim tækifærum
eða möguleikum í viðskiptalífinu sem
viðkomandi aðilar hafa komið auga á
(opportunity driven).
Hinn meginflokkurinn er fyrirtæki
eða atvinnustarfsemi sem viðkomandi
ræðst í í þeim megintilgangi að skapa
sjálfum sér atvinnu vegna þess að at-
vinnu er ekki að hafa þar sem viðkom-
andi aðili býr. Atvinnan sem fyrirtæk-
ið veitir stofnanda sínum er þá
megintilgangurinn, það sem drífur
uppbygginguna áfram (necessity dri-
ven). Hvort heldur sem er snýst allt
um að finna eða nýta ný tækifæri,
koma auga á nýja möguleika sem öðr-
um hefur yfirsést eða enginn hefur
hagnýtt sér fram að þessu. Það liggur
í eðli nýrra fyrirtækja að þau snúast
um eitthvað nýtt, að nýta tækifæri
sem til staðar eru í viðskiptum. Og vel
að merkja: Að gera hluti með nýjum
og árangursríkari aðferðum en áður
hafa verið viðhafðar er einnig nýsköp-
un.
Fleira kemur í ljós þegar betur er
að gáð. Þannig sýnir sig að atvinnu-
rekstur í smáum stíl hefur tilhneig-
ingu til að vera viðbragðsfljótur,
snöggur að laga sig að breyttum að-
stæðum, mæta nýjum markaðsþörf-
um, skynja tækifæri o.s.frv. Smáat-
vinnurekstur á vissulega líka við sína
erfiðleika að stríða. Oft er aðgangur
að fjármagni erfiður. Fyrirtækin
þurfa að sanna sig áður en nokkur
þorir að veðja á þau. Þau hafa litlar
sem engar eignir til að veðsetja eða
tefla fram sem tryggingum gegn fyr-
irgreiðslu. Nýstofnað eða lítið fyrir-
tæki hefur einnig minna úthald eða
þol til að standast sveiflur og ganga í
gegnum erfiðleikatímabil.
Smáfyrirtæki og byggðaþróun
Mikilvægi atvinnurekstrar í
smáum stíl, nýsköpunar, þróunar og
stofnunar slíkra fyrirtækja er ótví-
rætt í byggðalegu tilliti. Í afskekktum
byggðarlögum er tilurð nýrra fyrir-
tækja oft af þeim toga sem áður var
um rætt og skapast af þörf viðkom-
andi aðila til að útvega sér atvinnu, ná
sér í tekjur og skapa sér og sinni fjöl-
skyldu afkomu. Þau eru í mjög mörg-
um tilfellum fjölskyldufyrirtæki og
þess eru mörg dæmi að nánast hafi
orðið kraftaverk í atvinnumálum
vegna þess að útsjónarsamir aðilar
vildu skapa sér og sínum atvinnu og
tekjur þar sem slíkt var ekki að hafa
með öðru móti.
Frumkvæði kvenna
Í seinni tíð er áberandi að konur
koma inn á vinnumarkaðinn og inn í
atvinnulífið í gegnum stofnun nýrra
fyrirtækja, smáfyrirtækja þar sem
þær með útsjónarsemi sinni eygja
tækifæri í viðskiptum sem aðrir hafa
ekki komið auga á eða nýtt. Viður-
kennt er að konur standa oft öðruvísi
að málum en karlar þegar þær taka
fyrstu skrefin og eru að fóta sig í upp-
byggingu atvinnufyrirtækja. Þannig
eru þær oft varkárar í skuldsetningu
og byggja fyrirtækin upp af meiri þol-
inmæði, elju og útsjónarsemi. Mjög
oft er um að ræða að gera verðmæti
úr hráefnum, vörum eða viðskipta-
hugmynd sem áður hefur verið hent
eða alls ekki nýtt. Ísland er hér engin
undanteknig og nefna má fjölmörg
glæsileg dæmi sem konur hafa haft
frumkvæði að. Það gildir t.d. í ferða-
þjónustu, menningu og listum, ýmiss
konar handverki og smáiðnaði. Einn-
ig í þjónustugreinum, í framleiðslu á
snyrti- og heilsuvörum, lyfjum o.s.frv.
Það er ekki síst ánægjulegt að konur
hafa verið í fararbroddi þeirra sem
skapa verðmæti úr hráefnum ís-
lenskrar náttúru, s.s. grösum, jarð-
efnum, fiskroði, skinnum og steinum
svo eitthvað sé nefnt.
Stuðningur erlendis
Á erlendum vettvangi hefur á und-
anförnum árum verið lögð sífellt
meiri áhersla á stuðning við uppbygg-
ingu atvinnustarfsemi í smáum og
meðalstórum fyrirtækjum og við
starf einyrkja, frumkvöðla og upp-
finningamanna. Hjá Evrópusam-
bandinu gildir sérstök stefna eða sátt-
máli um smáfyrirtæki (European
charter for small enterprises). Málið
hefur einnig verið á dagskrá nor-
rænnar samvinnu. Efnahags- og at-
vinnumálanefnd Norðurlandaráðs
hefur fjallað um málið og gert tillögur
um aðgerðir á þessu sviði. Þær hafa
síðan leitt til þess að ráðherraráðið,
þ.e.a.s. atvinnumálaráðherrar Norð-
urlanda, samþykktu á fundi 7. októ-
ber sl. sérstakan norrænan sáttmála
fyrir smá þróunarfyrirtæki, frum-
kvöðla og sjálfstæða uppfinninga-
menn (Nordisk Charter for små inn-
ovative virksomheter, entreprenører
og selvstendige oppfindere).
Í Danmörku og Svíþjóð hefur þess-
um málið verið vel sinnt og Svíar reka
m.a.s. sérstaka rannsóknarstofnun
sem sérhæfir sig í rannsóknum á
stuðningi við smáfyrirtæki. Einnig er
alþekkt að Finnar hafa lagt mikið af
mörkum til rannsóknar- og þróunar-
starfs á undanförnum árum og stór-
aukið það hlutfall sem til slíkra mál-
efna fer af landsframleiðslu.
Hérlendis er vissulega margt vel gert
í þessum efnum þótt af veikum mætti
sé. Þannig er ljóst að stór hluti þess
atvinnuþróunarstarfs sem unninn er,
t.d. í atvinnuþróunarfélögum lands-
hlutanna, beinist að uppbyggingu
nýrra fyrirtækja og atvinnurekstri í
smáum stíl. Sama má segja um starf-
semi aðila eins og Byggðastofnunar
og Iðntæknistofnunar þar sem tals-
vert er gert til þess að reyna að
standa við bakið á frumkvöðlastarf-
semi. Engu að síður má færa fyrir því
traust rök að brýna nauðsyn beri til
að taka þessi mál fastari tökum hér á
landi og snýr það ekki síst að Alþingi
og ríkisstjórn, löggjafarvaldi og fram-
kvæmdavaldi og allri stjórnsýslu að
móta rammann.
Tillaga Vinstrihreyfingarinnar –
græns framboðs.
Þingflokkur Vinstrihreyfingarinn-
ar – græns framboðs hefur flutt
þingsályktunartillögu um aðgerðir til
stuðnings atvinnurekstri í smáum og
meðalstórum fyrirtækjum. Megintil-
gangur tillögunnar er að ýta undir að
málin verði tekin hér föstum tökum
og þá m.a. höfð hliðsjón af því hvernig
staðið er að málum í nágrannalönd-
unum. Í ályktuninni felst að ríkis-
stjórnin skuli vinna að framkvæmda-
áætlun um aðgerðir til stuðnings
atvinnurekstri í smáum og meðalstór-
um fyrirtækjum og skal meginmark-
mið aðgerðanna vera að auðvelda
mönnum að stofna til atvinnurekstr-
ar, hlúa að nýsköpunar- og þróunar-
starfi í smáatvinnurekstri og greiða
fyrir vexti og viðgangi lítilla og með-
alstórra fyrirtækja. Áætlunin skal
fela í sér tillögur til úrbóta og sér-
staka athugun á eftirfarandi þáttum
sem afla þarf betri upplýsinga um:
– kostnaði við að stofna til atvinnu-
rekstrar og aðgangi að upplýsingum
og ráðgjöf í því sambandi,
– aðgangi smáatvinnurekstrar að
fjármagni og nauðsynlegri fjármála-
þjónustu,
– kostnaði og aðgangi smáfyrir-
tækja að ráðgjöf og öflun upplýsinga,
– aðstöðu smáatvinnurekstrar til
að kynna og markaðssetja fram-
leiðsluvörur eða þjónustu,
– kostnaði og eftir atvikum öðrum
hindrunum sem torvelda kynslóða-
skipti í smáatvinnurekstri,
– kostnaði uppfinningamanna,
frumkvöðla og smáfyrirtækja við að
sækja um einkaleyfi á uppfinningum
og gæta hagsmuna sinna varðandi
framleiðsluleyndarmál, sérþekkingu
og verðmætar upplýsingar,
– skattalögum og öðrum þáttum
sem marka starfsskilyrði atvinnu-
rekstrar með sérstöku tilliti til smá-
fyrirtækja,
– stöðu smáatvinnurekstrar sam-
kvæmt lögum og reglum, gagnvart
eftirliti og leyfisveitingum og kostn-
aði við samskipti við stjórnsýslu og
stofnanir,
– stöðu sjálfstætt starfandi ein-
staklinga og einyrkja í atvinnu-
rekstri,
– stöðu frumkvöðla og uppfinninga-
manna.
Fyrst og síðast snýst þetta þó um
að búa til verðmæti úr hugviti og
þekkingu og virkja mannauðinn sem
er verðmætasta auðlind allra þjóða.
Á ráðstefnu í Noregi fyrir nokkru
tók Gabrielsen, iðnaðarráðherra Nor-
egs, svo djúpt í árinni að segja að
mannauður Noregs væri líklega um
15 sinnum meiri en allur olíuauður
Norðmanna samanlagt, jafnt sá sem
enn er óunninn í jörðu sem og það
sem Norðmenn hafa lagt fyrir í sjóði.
Flest bendir til að auðlegð þjóð-
anna og velsæld í efnahagslegu og at-
vinnulegu tilliti á komandi árum og
áratugum ráðist fyrst og síðast af því
hversu vel mönnum gengur að byggja
upp og efla og virkja hugvit, þekkingu
og mannauð. Flestir framsýnir menn
og þjóðir hafa nú breytt um forgangs-
röð og horfa á þekkinguna (intellec-
tual capital) og mannauðinn (social
capital) sem miklu mikilvægari upp-
sprettu verðmæta heldur en fjár-
magnið sjálft (financial capital).
Á áðurnefndri ráðstefnu í Osló var
merkilegt að verða vitni að því hversu
litlu máli framtíðarspekúlantar, t.d.
bæði norrænir, breskir og kanadískir,
virtust telja hefðbundna iðnaðar- eða
framleiðslustarfsemi skipta. Þar væri
fyrst og fremst um að ræða praktískt,
tæknivætt úrlausnarefni sem leysa
yrði eins og hagkvæmast væri hverju
sinni. Hin raunverulegu verðmæti
væru fólgin í þekkingu. Virðisaukinn
yrði til á því stigi í gegnum uppfinn-
ingu, vöruþróun, markaðssetningu,
nýjar hugmyndir og tækni. Vélræn,
tæknivædd útfærsla og framleiðsla
vöru þokaðist niður á við í verðmæta-
pýramídanum.
Á ráðstefnunni var erfitt að verjast
þeirri hugsun að þeir stóriðjupostular
íslenskir sem telja þungaiðnvæðingu
landsins mikilvægustu forsendu vel-
megunar og framfara hefðu haft gott
af því að sitja og hlusta. Vinstrihreyf-
ingin – grænt framboð leggur höfuð-
áherslu á fjölbreytni og vill hafa
traustar undirstöður undir fjöl-
breyttu og sjálfbæru atvinnulífi og
sjálfbærri þróun í atvinnumálum í
landinu. Þetta verður best gert með
því að efla rannsóknir og menntun og
hlúa að fjölbreyttu frumkvöðla- og
þróunarstarfi í atvinnumálum, styðja
við bakið á uppbyggingu atvinnu-
rekstrar í smáum stíl og á fjölbreyttu
sviði, nýta og virkja frumkvæði
kvenna í atvinnumálum, nýta náttúru
og gæði landsins á sjálfbæran hátt og
með virðingu fyrir lífríki og náttúru
að leiðarljósi.
Síðast en ekki síst verður að hlúa
að því atvinnulífi sem fyrir er og nýta
vaxtarmöguleikana innan og í kring-
um þær atvinnugreinar sem til staðar
eru í landinu. Þar sem slíkt tekst vel
er um farsæla samfélagslega þróun
að ræða. Má sem dæmi nefna upp-
byggingu ferðaþjónustu bænda í
sveitum landsins þar sem mannvirki,
aðstaða og þekking sem til staðar er
er nýtt og byggt er á þeim grunni sem
fyrir er.
Íslensk stjórnvöld og íslenska
stjórnmálamenn má ekki daga uppi í
trú á stórar og einhæfar og oftast
miðstýrðar lausnir í atvinnumálum.
Það eru viðhorf gærdagsins og hin
einu sönnu nátttröll íslenskrar stjórn-
málaumræðu eru þeir sem halda
þeim á lofti.
Eftir Steingrím J.
Sigfússon
„Íslensk
stjórnvöld
og íslenska
stjórn-
málamenn
má ekki daga uppi í trú
á stórar og einhæfar og
oftast miðstýrðar lausn-
ir í atvinnumálum.“
Höfundur er formaður Vinstrihreyf-
ingarinnar – græns framboðs.
NÝSKÖPUN Í ATVINNUMÁLUM –
HLUTVERK LÍTILLA OG
MEÐALSTÓRRA FYRIRTÆKJA