Dagblaðið Vísir - DV - 14.08.2009, Blaðsíða 28

28 föstudagur 14. ágúst 2009 helgarblað
U
m daginn var viðtal í
Morgunblaðinu við
bónda vestur í Dölum.
Þetta var staffírugur og
státinn maður á tæplega
miðjum aldri og bara gott í honum
hljóðið. Enginn barlómur þar á ferð,
svo að sumu leyti er hann kannski
óvenjulegur búmaður! Það vakti aftur
á móti sérstaka athygli mína hvernig
bóndinn kaus að lýsa sjálfum sér. Sú
sjálfslýsing var raunar þvílík þunga-
miðja í máli hans að blaðamaðurinn
kaus að gera hana að sjálfri fyrirsögn
viðtalsins.
„Ég er Bjartur í Sumarhúsum,“
stóð þar.
Og bar ekki á öðru en bóndi lýsti
þessu yfir bæði kátur og stoltur í
bragði.
EðlilEgt að líkja
sér við Bjart
Fyrst klóraði ég mér stundarkorn í
kollinum þegar ég sá þessa fyrirsögn.
Svo fór ég að hugsa, eins og stundum
gerist jafnvel enn í dag.
Því var ekki eitthvað athugavert
við þessa fullyrðingu, og hvernig hún
var sett fram? Er virkilega ósköp eðli-
legt fyrir röskan nútímamann að líkja
sér við þessa sögupersónu Halldórs
Laxness, bóndann Guðbjart Jónsson
í Sumarhúsum?
Jafnvel þó það kunni að hafa verið
gert í gamni, að minnsta kosti í aðra
röndina. Því orðrétt sagði bóndinn,
Þorgrímur Einar sem reyndar er Guð-
bjartsson: „Ég held að fáum dyljist að
ég er Bjartur í Sumarhúsum. Ég fer
mínar eigin leiðir bæði í búskap og
lífinu sjálfu.“
En jú, þegar ég fór að rifja upp fyrir
mér söguna Sjálfstætt fólk eftir Hall-
dór, þá hlaut ég að komast að þeirri
niðurstöðu að það að líkja einhverj-
um við Bjart í Sumarhúsum hlyti að
vera viðkomandi til háðungar, ekki
hróss. Og að einhver skuli vilja líkja
sjálfum sér við Bjart hlýtur að teljast
afar, afar undarlegt.
íslandssagan í pólit-
ískri umræðu
Áður en lengra er haldið:
Þeirri grein sem hér fylgir er auð-
vitað ekki á nokkurn beint persónu-
lega gegn hinum ágæta Þorgrími Ein-
ari sem lét sér þessi orð um munn
fara. Honum er auðvitað heimilt að
líkja sjálfum sér við hvern sem er, sér
í lagi ef um skáldaðar persónur er
að ræða. Og ég ítreka að samlíking-
in virðist í viðtalinu sett fram í svona
frekar léttum dúr.
En mér þótti samlíkingin samt
segja sína sögu í framhaldi af grein
sem ég skrifaði í DV fyrir hálfum
mánuði, þar sem ég fjallaði um aukið
vægi Íslandssögu í pólitískri umræðu
dagsins í dag – einkum hvað snerti
Icesave-samninginn og þó alveg sér-
staklega hugsanlega aðild Íslands að
ESB. Í þeirri grein var ég að leitast við
að andæfa því að menn notuðu meira
og minna skálduð dæmi frá fyrstu
öldum Íslands byggðar til að renna
stoðum undir málstað sinn í nútím-
anum.
Því sagan getur verið viðsjál. Hún
er alltaf undirorpin túlkunum hvers
tíma, nema hvað hér á landi hefur
Íslandssagan alltof lengi verið undir
áhrifum þeirrar túlkunar sem sett var
fram á tímum sjálfstæðisbaráttunnar
fyrir 100-150 árum. Í greininni fjallaði
ég um landnámstímann og benti á að
fræðimenn hafa fyrir löngu komist
að þeirri niðurstöðu að sú mynd sem
skólabækur 20. aldar drógu lengst af
upp af landnámsöldinni væri alröng.
Hinir stoltu og frelsisunnandi
höfðingjar, „frjálsræðisins hetjurn-
ar góðu“, sem sigldu hingað til lands
með höfuðið hátt til að sleppa undan
kúgunarvaldi Noregskóngsins Har-
aldar hárfagra, voru ekki til.
jón sigurðsson og icEsavE
Síðan ég skrifaði greinina hefur enn
betur komið í ljós að í orrahríðum
samtímans verða vissulega notuð
vopn úr fortíðinni – eða barist með
beinum Jóns Sigurðssonar, svo ég
vitni í sjálfan mig. Undanfarna daga
hefur mynd Jóns einmitt verið not-
uð til að brýna andstæðinga Icesave-
samningsins til dáða. Þingmönnum
hefur ýmist verið sagt að styttan af
Jóni Sigurðssyni gráti vegna Icesave-
samningsins, eða þá að skörp augu
styttunnar fylgist með þeim ef þeir
ætla að drýgja þau landráð að sam-
þykkja Icesave.
Þó veit auðvitað enginn hvernig
Jón Sigurðsson hefði greitt atkvæði ef
hann hefði setið á þingi þegar Icesa-
ve-samningurinn kom til afgreiðslu.
Það er meira að segja frekar billegt að
nota Jón sem svipu í þessu máli, því
hann var – hvað sem leið hugsjóna-
baráttu hans fyrir auknum réttind-
um Íslendinga – mikill raunsæismað-
ur í bæði stjórnmálum og fjármálum.
Og það getur bara meira en verið að
hann hefði skipað sér í flokk með
þeim sem telja Icesave-samninginn
illa nauðsyn, jafnvel svo brogaðan
sem hann þó er.

(Fyrir nú utan að með fullri virðingu
fyrir Jóni Sigurðssyni, þá skiptir auð-
vitað ekki nokkru máli hvernig hann
hefði hugsanlega mögulega ef til vill
kannski greitt atkvæði um Icesave.
Ekki frekar en hvernig Jón Arason eða
Bríet Bjarnhéðinsdóttir eða Axlar-
Björn hefðu greitt atkvæði. Það sem
máli skiptir er hvernig fólk hér og nú
lítur á málin. Burtséð frá lærdómum
sögunnar.)
pólitískar kEilur
Og nú er sem sagt farið að bera á því
að ekki einungis Íslandssagan heldur
líka íslenskar bókmenntir séu brúkað-
ar í amstri hversdagsins til að „slá pól-
itískar keilur“ og þá skýtur úfinn koll-
ur Bjarts í Sumarhúsum æ oftar upp
kollinum. Það er reyndar ekki nema
rétt og sanngjarnt að taka vandlega
fram að Þorgrímur Einar Guðbjarts-
son var ekki að setja fram pólitíska
skoðun með fullyrðingu sinni um að
hann „væri Bjartur í Sumarhúsum“.
Hann var bara að lýsa lífi sínum og
lífsviðhorfum almennt. En aðrir hafa
dregið Bjart fram í pólitískum til-
gangi. Þar má til dæmis nefna Einar
Má Guðmundsson sem iðulega vitn-
ar með velþóknun til Bjarts í Sum-
arhúsum og einþykkni hans við að
halda „sjálfstæði“ sínu.
Og nú síðast notaði Ögmundur
góðvinur minn Jónasson Bjart í pistli
sem hann skrifaði á heimasíðu sína
til útskýringar á andstöðu sinni við
Icesave-samninginn. Þetta gerði Ög-
mundur reyndar ekki að eigin frum-
kvæði, heldur hafði Jóhann Hauks-
son blaðamaður á DV skrifað um
skoðanir Ögmundar og kennt þær við
„Bjart í Grímshaga“ en við Grímshaga
í Reykjavík býr Ögmundur. Ögmund-
ur gengst glaður við því að deila að
ýmsu leyti lífsskoðunum með Sumar-
húsa-Bjarti þótt hann þvertaki fyrir að
hann telji Íslendinga eiga að „standa
eina“, en þannig mun Jóhann hafa
túlkað skoðanir hans. Hann vilji þvert
á móti að Íslendingar láti mjög að sér
kveða í alþjóðlegu samstarfi, en þó
aðeins þannig að þeir haldi sjálfsvirð-
ingu sinni.
HvErnig má túlka Bjart?
Látum sjálfsvirðinguna liggja milli
hluta í bili, en lítum á hvernig Ög-
mundur túlkar Bjart og baráttu hans
fyrir sjálfstæði
sínu. Þar er um
að ræða gagn-
orða lýsingu á því
viðhorfi til Bjarts
sem er nokkuð al-
gengt, en ég fyrir
mitt leyti get ekki lengur skilið – ekki
frekar en ég skil hvernig sá góði mað-
ur Þorgrímur Einar getur kennt sjálf-
an sig við Bjart í Sumarhúsum.
Ögmundur skrifar: „Bjartur í Sum-
arhúsum ... vildi ekki sætta sig við fyr-
irsjáanlegt hlutskipti sitt í lífinu: Að
verða til æviloka undirokað vinnuhjú
á Rauðsmýri. Hann vildi vera sjálf-
stæður maður, jafnvel þótt það kost-
aði erfiði, svita og tár. Bjartur kallaði
afdalakot sitt Sumarhús og lesendum
Sjálfstæðs fólks er gert ljóst að lífs-
barátta Bjarts á heiðum uppi var háð
gegn ofurefli þar sem mannlegt sam-
félag og náttúruöflin lögðust á eitt um
að torvelda hana.
Bjartur er í hugum margra tákn-
gervingur hins óraunsæja draumóra-
manns sem ber höfðinu við steininn.
Í stað þess að beygja sig undir kald-
hamraðan veruleikann í mannheim-
um og í náttúrunni, þá segir hann
hvoru tveggja stríð á hendur, dæmd-
ur til að mistakast.
„tákn Baráttu undir-
okaðs fólks“
Aðrir hafa séð ýmsa aðra þræði í
baráttu Bjarts. Hann sé tákn baráttu
undirokaðs fólks gegn valdi og yfir-
gangi og nauðhyggju stéttasamfélags-
ins. Slík barátta hafi í aldanna rás iðu-
lega verið erfið og oftast þótt óraunsæ
og vonlítil. En ef aldrei hefði brunnið
í hjörtum manna baráttuandi, ódrep-
andi löngun til frelsis; þráin til að geta
borið höfuðið hátt, þá værum við
ekki á vegi stödd í baráttu fyrir frjálsu
lýðræðissamfélagi sem við þó erum
– þrátt fyrir allt. Bjartur hafi þannig
verið í uppreisn gegn kyrrstöðusam-
félaginu – Rauðsmýrinni – þar sem
húsbændur og hjú þekktu hvað til
friðarins heyrði.“
Hér er margt skörulega orðað,
eins og títt er hjá Ögmundi. Og sú var
reyndar tíðin að ég hefði skrifað und-
ir hvert orð hér. Í fyrstu tvö þrjú skipt-
in sem ég las Sjálfstætt fólk held ég að
ég hafi einmitt skilið hana svipuðum
skilningi og Ögmundur gerir hér í lok
klausu sinnar – þannig að hún sé um
mann með neista frelsis í brjósti sér,
þrá til að geta borið höfuðið hátt, o.
s.frv.
En ég er ekki lengur á þeirri skoð-
un. Og því ætla ég að glugga í Sjálf-
stætt fólk og athuga hvort skoðun
Ögmundar (og fleiri) gengur upp
samkvæmt sögunni – eða hvort per-
sónan hafi öðlast svo sjálfstætt líf
í hugum lesenda og Íslendinga al-
mennt að hún eigi kannski næsta lítið
skylt við þá persónu sem Halldór Lax-
ness skapaði á sínum tíma.
lEiðindaHyskið á
rauðsmýri
En fyrst kannski ein almenn athuga-
semd út frá texta Ögmundar, sem
skiptir ekki neinu höfuðmáli en
hvarflaði þó að mér. Því sennilega er
það merki um dæmafáa snilld Hall-
dórs Laxness að verkalýðsleiðtogi
eins og Ögmundur er skuli kalla það
hlutskipti að vera launþegi á Rauð-
smýri ígildi þess að vera „undirokað
vinnuhjú“ og það sé í sjálfu sér fagurt
og æskilegt að brjótast út úr hlutskipti
launþegans og verða atvinnurekandi
– eins og bændur eru, þegar öllu er á
botninn hvolft, þótt fyrirtæki þeirra
séu ekki alltaf stór í sniðum.
Fólkið á Rauðsmýri var að sönnu
óttalegt leiðindahyski, ef rétt er skil-
ið af bókinni, og vissulega var hlut-
skipti íslensks vinnufólks í byrjun 20.
aldar ekkert til að hrópa mjög hátt
húrra fyrir – en var samt ekki fullgöf-
ugt hlutskipti að vera launþegi, þá
eins og nú?
Varla trúi ég því að Ögmundur hafi
í krafti formennsku sinnar hjá BSRB
sífellt verið að hvetja skrifstofufólk-
ið í samtökum til að varpa af sér oki
launavinnunnar og stofna sjoppu?
Sem er kannski svona ígildi þess
þegar vinnumaður í sveit gerist sjálf-
stæður atvinnurekandi með því að
stofna sitt eigið býli.
En þetta er nú frekar léttúðlegt og
skiptir ekki verulegu máli. En önn-
ur athugasemd sem gera má við skrif
Ögmundar er kannski veigameiri.
Hún snýst um tilgang höfundarins.
Sannleikurinn er sá að Halldór
Laxness skrifaði Sjálfstætt fólk ekki
til þess að lofsyngja frelsisneistann í
brjósti Bjarts í Sumarhúsum.
Þvert á móti. Bókin var eiginlega
hugsuð sem hörð árás á hann og
þrjósku hans og þvermóðsku.
„namE-dropping!“
Þetta veit ég af því – svo ég láti nú eft-
ir mér svolítið „name-dropping“ – að
Halldór Laxness sagði mér það sjálf-
ur.
Fyrir eitthvað um 25 árum tók ég
við hann eitt af síðustu stóru viðtöl-
unum sem tekin voru við hann um
ævina. Það birtist í tímaritinu STORÐ
og ég hef alltaf verið voðalega stolt-
ur af því, enda lagði ég í það gríðar-
lega vinnu. Ekki voru reyndar farnar
ótroðnar slóðir í þessu viðtali, Halldór
rifjaði fyrst og fremst upp ævi sína og
störf og margvísleg skrif og þar á með-
al spurði ég hann um Sjálfstætt fólk.
Og þó ég muni viðtalið ekki orð-
rétt, þá sagði Halldór þar um tilorðn-
ingu Sjálfstæðs fólks að hann hefði
skrifað hana til að svara hinni frægu
skáldsögu Knut Hamsuns sem kall-
ast Gróður jarðar og birtir mjög fegr-
aða mynd af smábónda sem puðar í
sveita síns andlits. Halldór sagði að
honum hefði þótt það mjög vond bók,
það er að segja myndin af bóndanum,
og hann hefði viljað svara með sönn-
um íslenskum smábónda. Og þá varð
til Bjartur í Sumarhúsum – eða Þórð-
ur í Kálfakoti, eins og söguhetjan átti
lengi vel að heita. Það var ekki mein-
ingin að semja dýrðaróð til frelsiselsk-
andi bónda, heldur lýsa smábónda
sem á sinn hátt var sami kúgarinn og
þeir sem áður höfðu kúgað hann.
árás á kúlakkana
í rússlandi?
Að sumu leyti gæti verið að Sjálfstætt
fólk væri ekki aðeins svar við Gróðri
jarðar eftir Hamsun, heldur líka þró-
ast sem viðbrögð við hreinsunum
Stalíns austur í Sovétríkjunum. Þar
höfðu kommúnistar tekið sér fyrir
hendur að þröngva samyrkjubúskap
upp á Rússland og í þeim tilgangi
var útrýmt stétt sjálfseignarbænda –
hinna svokölluðu kúlakka. Kúlakkar
nutu víða samúðar og því var hafin
mikil áróðursherferð gegn þeim, til að
sýna fram á hvílíkir kúgarar og þrjót-
ar þeir væru. Vera má að sú herferð
Fyrir tveim vikum fjallaði illugi jökulsson hér í DV um landnám Íslands og hvaða pytti menn geta dottið
í vilji þeir nota sögur frá landnámsöld til lærdóma í pólitískri umræðu samtímans. Hér er hann við svipað
heygarðshorn og kannar hvort virkilega sé jákvætt af til dæmis andstæðingum ESB að líkja sér við sögu-
hetju Halldórs laxness í Sjálfstæðu fólki.
SKRÍMSLIÐ Í SUMARHÚSUM
Það var ekki meiningin að semja dýrðaróð til frelsiselskandi
bónda, heldur lýsa smábónda sem á sinn hátt var sami kúgar-
inn og þeir sem áður höfðu kúgað hann.
kindur í sveit Forðast ætti Bjart í Sumarhúsum eins og heitan eldinn.