Iðjuþjálfinn - 01.06.1998, Blaðsíða 13

um störf og tómstundaiðju sem krefjast
mikils líkamlegs atgerfis og erfitt getur
reynst að finna nýja iðju.
Langvinnir verkir geta því leitt af sér breyt-
ingu á trú á eigin áhrifamátt, gildi og áhuga.
Sú vinnsla sem á sér stað í viljakerfinu verður
oft neikvæð og þar sem verkir eru afar hug-
lægir og tengdir upplifun er líklegt að hún
hafi í sjálfu sér áhrif á verkina.Vegna lítillar
trúar á eigin áhrifamátt er erfitt að sjá hvaða
tækifæri bjóðast og bregðast við þeim. Þetta
tengist einnig vali á iðju og athöfnum. Því er
það oft að fólki fallast hendur og gerir lítið
þegar það er ekki lengur fært um að sinna
þeim störfum sem gjaldgeng þykja í íslensku
þjóðfélagi.
• Vanakerfið
„Vanakerfið er innra skipulag upplýsinga.
Kerfið hefur tilheigingu til að hafa allt í föst-
um skorðum og viðheldur sjálfu sér með
því að endurtaka atferlismynstur" (Guðrún
Pálmadóttir, 1998, bls. 3). Þau fyrirbæri sem
talað er um í formgerð vanakerfisins eru:
Vani og vanakort ásamt hlutverkum og
hlutverkavísum. Hjá fullorðnu fólki á
vinnufærum aldri ganga hlutverk og venjur
út frá því að fólk sinni launuðum störfum
sér til framfærslu. Þetta eru viðmið þjóðfé-
lagsins sem við búum í og það hefur áhrif á
þá einstaklinga sem þar lifa.
• Vani og vanakort
Ef röskun verður á iðju vegna langvinnra
verkja breytast venjur fólks. Tími er gjarnan
miðaður við
vinnu, s.s. dag-
legur vinnutími
og hvíldartími,
virkir dagar og
helgar, sumarfrí,
loðnuvertíð eða
sauðburður. Ef
fólk þarf að
hætta þátttöku í
atvinnulífi t.d.
vegna verkja þarf
það ekki lengur
að fylgja þeirri
hringrás sem at-
vinnulíf skapar,
Meiri tími er til umráða til tómstunda og
eigin umsjár og vægi iðjuþátta breytist.
Tíminn getur orðið of mikll ef hann er ekki
nýttur og athafnaleysi veldur leiða og van-
líðan. Verklag fólks með langvinna verki
breytist oft, það þarf að vinna verkin á sem
sársaukaminnstan hátt og þannig að afl og
orka nýtist sem best. Lífstíll tekur líka
breytingum. Nálgun eigin iðju miðast við
það að vera sífellt með verki í stað þess að
vera virkur þátttakandi í atvinnuhringrás
þjóðfélagsins.
• Hlutverk og hlutverkavísar
Fyrr á tímum skapaðist staða fólks gjarnan
af því hverra manna það væri. Nú er hins
vegar spurt um hvað það geri, í merking-
unni hvaða störf það stundi. Að stunda
ekki vinnu vegna verkja (sem kannski eiga
sér ekki sýnilega orsök) gefur ekki háa
stöðu í þjóðfélaginu. Þegar hlutverkum
fækkar eða þau hverfa við það að fólk get-
ur ekki unnið þau verk sem það gat áður,
breytist sjálfsmynd þess oft mikið. Þau
hlutverk sem einstaklingar eru í, vegna þát-
töku í atvinnulífi hafa oft áhrif á önnur
hlutverk, sérstaklega hvað varðar vináttu
við samstarfmenn og frístundaiðju (Kiel-
hofner, 1995, bls 148, vitnar í Bischof, 1976).
Það getur gerst að hlutverk verði of fá og
fábreytt ef fólk hættir atvinnu. Mörgum sem
eru fullvinnandi hættir til þess að hafa mörg
hlutverk en það getur valdið togstreitu um
tíma og orku. Þrátt fyrir að fjöldi hlutverka
geti valdið togstreitu er betra að hafa of mörg
heldur en of fá, þegar vellíðan fólks er höfð í
huga (Kielhofner,1995, blsl46, vitnar í Baruch
o.fl., 1980). Ekki má gleyma því að fólk verður
yfirleitt fyrir tekjumissi ef það þarf að hætta
atvinnuþátttöku vegna verkja. Vegna þessa
verður það jafnvel að láta af fyrri hlutverkum
og telur sig ekki hafa
efni á að takast á við
ný, þrátt fyrir að það
hafi áhuga. Þetta get-
ur t.d. átt við tóm-
stundaiðju af ýmsum
toga.
Hæfnikerfið
„Hæfnikerfið er hið
innra skipulag líkam-
legs og andlegs bún-
aðar sem í sameiningu
leggur grundvöllinn
að hæfni" (Guðrún
Pálmadóttir, 1998, bls.
4). Hæfnikerfinu er skipt í fjóra þætti:
• Stoðkerfi, þ.e. vöðvar, liðir og bein.
• Taugakerfi, þ.e. miðtaugakerfi og úttauga-
kerfi.
• Hjarta, æðar og öndunarfæri.
Viðhorf á íslandi eru töluvert lituð
af atvinnulífi. Allir eiga að vinna,
annað telst aumingjaskapur. At-
vinnuleysi hefur verið lítið hér mið-
að við nágrannalöndin og oftast
næga vinnu að fá þótt hún sé víða
einhæf. Að sjálfsögðu lita þessi við-
horf gildi flestra. Þetta getur skap-
að togstreitu.
IÐJUÞJÁLFINN 1/98 13