Orð og tunga - 01.06.2002, Page 57

Jón Axel Harðarson: Fáránn ræingur mælti rán og regin
47
Viðauki: Nafnið Stafró
Sumir orðsifjafræðingar hafa talið að nafnið Stafró, sem kemur fyrir í íslenzka sagna-
dansinum Stafrós kvœði,53 eigi skylt við orðið rá í nýnorsku og sænsku (sbr. Torp 1919:
518 s.v. raa, Ásgeir Blöndal Magnússon 1989: 736 s.v. 6 rá). Stafrós kvæði er varðveitt
í eftirfarandi handritum: AM 147 8vo (frá 1665), Add. 11.177 í British Museum (frá
ofanverðri 17. öld eða upphafi 18. aldar), NkS 1141 fol. (frá ofanverðri 18. öld) og JS
405 4to (frá 1819).54
Erfitt er að ákvarða aldur kvæðisins með nokkurri vissu,55 en þó getur það varla verið
eldra en frá 16. öld. Ástæðan er einkum sú að það er kveðið með endurtekningarhætti, en
ýmislegt bendir til að slíkir sagnadansar séu ungir og hafi borizt hingað frá Danmörku,
þarsemþeirvirðasthafaveriðítízkuá 16.og 17. öld(sjá VésteinÓlason 1979:39—40).56
Stafrós kvæði segir frá Kára nokkrum, rúnfróðum manni, og samskiptum hans við
bergvættina Stafró. Kári reið í myrkvan skóg, þar sem hann hitti „hina sterku Stafró“.
Hún tók hann „undir sín skinn“ og „bar hann langt í bergið inn“. í berginu settust þau
niður „að leiki“, en að honum loknum hafði Kári glatað rúnakunnáttu sinni. Hann bað
Stafró um leyfi til að ríða burt „á gjen“ (afbökun á igen). Hún veitir honum það og
stígur hann þá á hest sinn, „gangverann“ Brún (v.l. „gangvarann“, afbökun á d. ganger
eða no. gangar, sjá Véstein Ólason 1979: 362). Kári snýr heim og lærir rúnir sínar á
ný. Eftir það ríður hann til baka í „fjallið blá“ og er nú girtur brandi. Stafró spyr, hverju
vopnaburður hans sæti. Kári svarar að konungur sé honum reiður orðinn. Stafró býður
honum gull sitt, svo hann geti keypt sér frið við konung. Þá biður hún Kára að hann
kaupi handa henni hest. Kári segist ekki geta það, enda geti hún vel hlaupið. Síðan
halda þau leiðar sinnar. Er þau voru komin „á hvítan sand“, lét Kári brand sinn falla
niður á jörðina. Hann hvetur Stafró til að taka brandinn upp með hvítri hönd sinni. Og
er hún laut til jarðar, framdi hann rúnagaldur og lagði á hana að verða að steini og
„öngvum manni að meini“, ennfremur að hún skyldi með sinn hvíta serk standa þar „til
landamerks“.
Af innihaldi kvæðisins er ljóst að Stafró er eins konar álfur. Hún býr í bergi, er ljós
yfirlitum og klædd hvítum serk. Málið á kvæðinu ber þess merki að það sé ekki frumort
53Réttara væri Stafróar kvœði. í handritum er titillinn ýmist Stafrós kvœði eða Kvœði af frúnni Stafró.
54Tvö síðastnefndu handritin eru uppskriftir af glataðri kvæðabók sem skrifuð var í Vigur á arunum 1699-
1700. Öll eru handritin ættuð frá Vestfjörðum utan NkS 1141, sem skrifað var í Kaupmannahöfn. Fyrstu tvö
handritin og fyrri partur kvæðabókarinnar frá Vigur eiga rætur sínar að rekja til glataðrar kvæðabókar (sjá
Jón Helgason 1962: IX-XXXV, þar sem nákvæm grein er gerð fyrir sambandi handritanna).
55Ekki er ólíklegt að fyrstu sagnadansar hafi borizt til landsins um 1400. Ummæli siðaskiptamanna eins
og Guðbrands biskups Þorlákssonar virðast benda til að þessi kveðskapargrein hafi ekki notið almennrar
hylli á dögum þeirra. Og í bréfi frá árinu 1708 segir Snæbjöm Pálsson (sem bjó á Mýrum í Dýrafirði og
síðar á Sæbóli í Önundarfirði) að í hans ungdæmi hafi einkum gamlar konur („áttræðar kerlingar") varðveitt
fomkvæði (þ.e. sagnadansa), en þær hafi þá, er bréfið var ritað, flestar verið komnar undir græna torfu „með
þeim fróðleik". Nú væri freistandi að líta svo á að blómatími sagnadansa hafi verið á fyrri hluta 17. aldar. En
fyrrgreindar heimildir ber þó að túlka með varúð. Sennilega hafa sagnadansar verið allvinsælir fram undir
miðja 19. öld; fáeinir hafa jafnvel lifað á vömm fólks fram á 20. öld. - Um aldur og uppmna sagnadansa sjá
Véstein Ólason 1979: 13-33.
56Að sögn Vésteins (s. st.) koma sagnadansar með endurtekningarhætti varla fyrir annars staðar á Norður-
löndum.