Morgunblaðið - 19.03.1987, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. MARZ 1987
i
Jltofgtii Útgefandi D.IþlCllibifíií Árvakur, Reykjavík
Framkvaemdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuði innanlands. i lausasölu 50 kr. eintakiö
Sýnum
sanngirni
Iöllum mannlegum samskipt-
um, hvort heldur meðal
einstaklinga eða þjóða, á það
við, að krefjist menn of mikils
eða sýni of mikla þvermóðsku,
þegar tekist er á um ágreinings-
mál, verður erfiðara að leysa þau
á farsælan hátt. Stundum er
markvisst haldið þannig á mál-
um, að efnisleg lausn á þeim er
látin víkja til hliðar til þess að
deiluaðilar geti sýnt mátt sinn
og megin, áður en bundinn er
endi á þrætuna. Þegar þjóðir
takast á með þessum hætti getur
það haft hinar alvarlegustu af-
leiðingar, jafnvel hemaðarátök.
í þeim löndum þar sem stjómar-
hættir em vanþróaðir á okkar
mælistiku verða borgarastyijald-
ir eða mönnum er velt úr valda-
stólum að geðþótta harðsvíraðra
keppinauta.
Sem betur fer emm við íslend-
ingar vanastir því að sitja á
áhorfendabekk þegar afl er látið
ráða úrslitum í deilum meðal
manna. Okkar stjómarhættir
byggjast á því, að við veljum
okkur stjómendur í almennum
kosningum og felum þeim umboð
til að fara með ákveðna mála-
flokka. Hér og annars staðar í
nágrannalöndunum er uppi
víðtæk og almenn viðleitni til að
minnka íhlutunarrétt stjóm-
málamanna til dæmis í stjóm og
resktri fyrirtækja. Hugtakið
„einkavæðing" setur æ meiri
svip á stjómmálaumræður. Með
því er vísað til þess að ríkisfyrir-
tæki séu seld á almennum
markaði og leyst undan beinni
opinberri forsjá.
Ef litið er frá ytri aðstæðum
til þeirra þátta, sem ráða mestu
um stöðugleika og friðsamlega
framvindu atvinnu- og efnahags-
starfseminnar hér á landi, þá
beinist athyglin fýrst að sambúð
aðila vinnumarkaðarins. Reynsl-
an sýnir okkur, að ófriður milli
þeirra getur ekki aðeins leitt til
stöðvunar á atvinnustarfsemi og
þar með fjárhagslegs tjóns bæði
fyrir launþega og atvinnurekend-
ur, heldur beinlínis raskað öllum
eðlilegum markmiðum í afkomu
þjóðarbúsins. Undanfarin misseri
hafa aðilar vinnumarkaðarins
lagt áherslu á „einkavæðingu" í
lgarasamningum, ef þannig má
að orði komast. Þeir hafa lagt
sig fram um að ná niðurstöðu í
kjaradeilum án beinnar íhlutunar
ríkisvaldins. Að vísu er ljóst, að
stjómmálamennimir hafa sam-
þykkt að grípa til ýmissa ráðstaf-
ana, svo sem skattalækkana, til
að greiða fyrir samningum, en
áherslan hefur verið á sjálfstæði
samningsaðila.
Því hefur ekki verið fagnað
af öllum, að þannig hefur verið
haldið á málum, að ekki hafa
orðið verkföll og harkaleg átök
vegna kjaramála á hinum al-
menna vinnumarkaði. Ýmsir
forystumenn Alþýðubandalags-
ins hafa beinlínis lýst sig andvíga
sáttum af þessu tagi. Þeir láta
með öðrum orðum í ljós andstöðu
við þann frið, sem þar ríkir.
Ekki hefur verið jafn friðsam-
legt á vinnumarkaði hins opin-
bera og á almenna markaðnum.
Þar hefur oftar en einu sinni
komið til harkalegra verkfalls-
átaka. Starfsstéttir segja upp
störfum til að undirstrika kröfur
sínar um hærri laun. Um þessar
mundir eru háskólamenntaðir
kennarar í verkfalli og þúsundir
framhaldsskólanema eru án
kennslu. Hjúkrunarstéttir eru að
leggja niður störf og fleiri hópar
opinberra starfsmanna. Sam-
þykki starfsmenn Reykjavíkur-
borgar ekki samning um laun
þeirra, sem gerður var um helg-
ina, blasir við verkfall hjá þeim.
Sagan sýnir, að það tekur
þjóðir, sem lotið hafa stjóm og
forsjá annarra, alltaf nokkum
tíma að læra að fara með frelsi,
þegar þær fá það. Þessi um-
þóttunartími getur oft verið
dýrkeyptur og minniháttar deilu-
efni geta oft leitt til blóðugra
átaka. Það er ekki langt um liðið
síðan það skref var stigið að
veita opinbemm starfsmönnum
verkfallsrétt og nú á þessum
vetri var þessi réttur rýmkaður
enn frekar. Að vissu leyti er eðli-
legt, að hinir einstöku hópar
opinberra starfsmanna vilji láta
reyna á styrkleikahlutföllin inn-
byrðis og í samskiptum sínum
við samninganefnd ríkisins.
Hættan er sú, að menn missi
stjóm á framvindu mála og allir
tapi að lokum.
Morgunblaðið hvetur þá, sem
nú sitja við samningaborðið, að
sýna fýllstu sanngimi og halda
ekki þannig á málum, að þeim
sé beinlínis stefnt í hnút. Aðilar
hins almenna vinnumarkaðar
hafa hlotið viðurkenningu og lof
allra þeirra, er vilja að skynsem-
in ráði við lausn kjaradeilna.
Nýgerðir samningar Reykjavík-
urborgar við starfsmenn sína em
til marks um það, að það er unnt
að komast að sameiginlegri nið-
urstöðu án þess að brjóta brýr
að baki sér. Samninganefnd
ríkisins hefur einnig samið við
ýmsar stéttir opinberra starfs-
manna undanfarið án verkfalls-
átaka. Ef sanngimi og sáttfýsi
em höfð að leiðarljósi verður
lokaniðurstaðan betri en ef harka
og óbilgimi ráða ferðinni.
Fyrirtækjanöfn
eftírÞórhall
Vilmundarson
Vísindafélag íslendinga hélt
ráðstefnu um vanda íslenzkrar
tungu á vorum dögum i Nor-
ræna húsinu hinn 12. apríl 1986.
A ráðstefnunni voru flutt
þrettán erindi um þetta efni.
Flutningur hins fjórtánda, er-
indis Þórhalls Vilinundarsonar
um fyrirtækjanöfn, féll niður
vegna forfalla fyrirlesara. Er
það birt hér með leyfi höfund-
ar.
Þessa daga er að koma út
bók með öllum erindunum á
vegum Vísindafélagsins.
Saga íslenzkra fyrirtækjaheita
er óskráð. Hér verður ekki gerð til-
raun til þess að rekja hana ítarlega,
aðeins stiklað á fáeinum atriðum.
Ekki var fullkomin festa í skrán-
ingu og þar með nafngiftum fyrir-
tækja fyrir 1903, en það ár setti
alþingi lög um verzlanaskrár, firmu
og prókúruumboð að danskri fyrir-
mynd. Meðan verzlunarviðskipti
vom nær eingöngu bundin við Dani,
danskir kaupmenn vom hér um-
svifamestir og viðskiptamálið þar
af leiðandi danska, vom verzlunar-
fyrirtæki, bæði félög og verzlanir
einstakra kaupmanna, yfirleitt
nefnd dönskum nöfnum eða á
danska vísu í bréfum og skjölum,
en manna á meðal vom nöfnin oft
íslenzkuð að meira eða minna leyti.
Einstaklingsverzlanir vom langoft-
ast kenndar við kaupmennina
(Lefoliiverzlun, Thomsens Magasin,
Zimsen.) Önnur fyrirtæki hétu ein-
att aldönskum nöfnum eins og
Hotel Alexandra í Reykjavík, Hotel
Isafjord á Ísafírði, Hotel Elverhej á
Seyðisfirði og Reykjaviks Bio-
grafteater (stofnað 1906, síðar
nefnt Gamla bíó). Eftir að íslend-
ingar tóku sjálfír að stofna fyrir-
tæki, eimdi lengi eftir af dönskum
(eða alþjóðlegum) áhrifum í nafn-
giftum. Dæmi þess em nöfn eins
og Ó. Johnson og Kaaber (elzta
íslenzka heildsalan, stofnuð 1906),
J. Þorláksson og Norðmann (1923),
Bræðumir Ormsson (1922). Nokkra
sérstöðu hafa nöfn erlendra borga,
svo sem Liverpool, Edinborg. Oft
er þar um að ræða borgir, sem
kaupmenn skiptu helzt við.
En alíslenzk nöfn skutu þegar
upp kollinum á 19. öld og sóttu æ
meira á. Ég nefni af handahófí
nöfn eins og Landsprentsmiðjan
(1844), Veltan, Gránufélagið (1871;
í því tilviki tóku eigendumir upp
háðsnefni danskra kaupmanna),
ísafoldarprentsmiðja (1877), Kaup-
félag Þingeyinga (1882), Hótel
ísland, Skjaldbreið, Uppsalir, gos-
drykkjaverksmiðjumar Kaldá og
Mímir, söðlasmíðabúðin Sleipnir.
Gaman er að veita athygli, hvemig
hin íslenzku nöfn ryðja smám sam-
an burt dönsku nöfnunum. Þannig
var Hótel Reykjavík í fyrstu nefnt
Temperance hotel, en það nafn lét
í minni pokann, og á mynd af Lækj-
artorgi frá 1910 sé ég, að í stað
skiltis með nafninu Thomsens Mag-
asin er komið annað með nafninu
Verzlun H. Th. A. Thomsens. ís-
lenzkar nafngiftir færast greinilega
í aukana, eftir því sem líður á sjálf-
stæðisbaráttuna við Dani, og hafa
fullveldið 1918 og alþingishátíðin
1930 vafalaust haft þar mikil áhrif.
Enn frekari dæmi um þjóðlegar
nafngiftir em Timburverzlunin Völ-
undur (1904), útgerðarfélagið
Kveldúlfur (1912; togaramir voru
nefndir nöfnum úr Egils sögu, svo
sem Egill Skallgrímsson, Þórólfur,
Arinbjöm hersir), Ölgerðin Egill
Skallagrímsson (1913), Eimskipa-
félag Tslands (1914; skip þess heita
íslenzkum fossanöfnum), Veiðar-
færaverzlunin Geysir (1919),
Verzlunin Brynja (1919), Vélsmiðj-
an Héðinn (1923), verzlunin
Verðandi (1927), Lyfjabúðin Iðunn
(1928), bókaútgáfan Helgafell
(1943).
I síðari heimsstyijöld stóijukust
samskipti íslendinga við enskumæl-
andi þjóðir og að sama skapi fóru
vaxandi hvers konar menningar-
áhrif úr þeirri átt. Á stríðsárunum
mátti sjá „fish and chips“-búðir með
enskum heitum víða í höfuðborg-
inni, og Café Broadway var reist
við Rauðavatn. Þessi fyrirbæri
duttu að vísu skjótlega upp fyrir,
en hins vegar varð ekki lát á ensk-
um áhrifum, bæði í viðskiptalífí og
ekki sízt í skemmtanaiðnaði, svo
sem kvikmyndum og dægurlögum.
Því mátti segja, að það væri tíma-
spuming, hvenær enskan ryddist
að marki inn í nafnakerfí íslenzkra
fyrirtækja, inn í íslenzka nafnhelgi,
ef svo mætti að orði komast.
Lögin frá 1959
Árið 1958 var gistihúsi hér í bæ
valið nafn, sem ég hygg, að hafí
dregið nokkum dilk á eftir sér í
sögu íslenzkra nafngifta. Tilkynnt
var, að nýtt hótel við Ránargötu
yrði nefnt City Hotel. Mörgum þótti
nóg um, og urðu nokkrar umræður
um málið. Ég minnist þess að hafa
vakið athygli á því í blaði, að önnur
erlend nöfn á íslenzkum fyrirtækj-
um væru að því leyti skárri, að þau
væru yfirleitt dregin af erlendum
ömefnum eða öðrum sémöfnum
(London, Tívolí o.s.frv.), en hér
væri landsmönnum boðið upp á
enskt samnafn sem heiti íslenzks
gististaðar, því að city væri hér
eflaust í merkingunni borg (mið-
borg) almennt, en ekki borgarhluti
í Lundúnum með því nafni. Ég
hygg, að þessi nafngift hafi riðið
baggamuninn um það, að íslenzkur
alþingismaður flutti á alþingi tillögu
um breytingu á lögum um verzlana-
skrár, fírmu og prókúruumboð nr.
42 13. nóv. 1903: „8. grein laganna
orðist svo: Hver sá, er rekur verzl-
un, handiðnað eða verksmiðjuiðnað,
skal hlýða ákvæðum þeim, er hér
fara á eftir, um nafn það, er hann
notar við atvinnuna, og um undir-
skrift fyrir hana (fírma), enda beri
fyrirtækið og atvinnustarfsemi þess
nöfn, sem samrýmist íslenzku mál-
kerfí að dómi skrásetjara. Ágrein-
ingi, sem rísa kann út af nafni,
má skjóta til nefndar þeirrar, sem
starfar samkvæmt lögum nr.
35/1953.“ Samtímis var samþykkt
hliðstæð breyting á lögum nr. 21
15. júní 1926 um veitingasölu, gisti-
húsahald o.fl.: „5. liður 3. gr. orðist
svo: Hefur meðmæli bæjarstjómar
eða hreppsnefndar, enda beri veit-
ingastaðurinn eða gistihúsið nafn,
sem að dómi skrásetjara samrýmist
íslenzku málkerfí. Ágreiningi, sem
rísa kann út af nafni, má skjóta til
nefndar þeirrar, sem starfar sam-
kvæmt lögum nr. 35/1953.“ Nefnd
sú, sem hér er átt við, er Ömefna-
nefnd, sem sett var á laggir árið
1935. Lög þessi gengu í gildi 29.
apríl 1959.
í greinargerð með framvarpi til
Iaga þeirra, sem hér var getið, seg-
ir flutningsmaður, Gunnlaugur
Þórðarson hæstaréttarlögmaður,
m.a.: „Þar sem Alþingi er nú svo
kröfuhart varðandi mannanöfn
(sem era mörgum manni viðkvæmt
mál), mætti ætla, að það fylgdi jafn-
strangri reglu til dæmis varðandi
nöfn á hvers konar atvinnufyrir-
tækjum, en svo er þó ekki. Menn
geta skírt fyrirtæki hvaða ónefni
sem er og meira að segja fengið
það lögvemdað. Nýlega er t.d. búið
að skrá gistihúsið „City Hotel“ í
fírmaskrá Reykjavíkur..." Og í
framsöguræðu um málið sagði
flutningsmaður m.a.: „En þó er
mála sannast, að nafn einstaks
manns eða bóndabýlis varðar al-
menning miklu minna en nafn
fyrirtækis, sem e.t.v. auglýsir nafn
sitt með gríðarstóra Ijósaskilti og
lætur það klingja í eyram hlustenda
í auglýsingaþætti ríkisútvarpsins
dag eftir dag. Að mínum dómi er
nafngift fyrirtækis menningarat-
riði, sem ekki má virða að vettugi.
Þórhallur Vilmundarson
„Hins vegar fer því
fjarri, að lagaákvæðin
hafi orðið til þess að
koma í veg fyrir enskar
eða aðrar erlendar
nafngiftir. Stofnendur
fyrirtækja fundu skjót-
lega það ráð að láta
skrásetja gott og gilt
íslenzkt nafn, en nota
síðan allt annað nafn —
og það yfirleitt enskt —
sem heiti verzlunar eða
annarrar starfsemi fyr-
irtækisins. Þannig lét
einn aðili skrásetja
heitið Veitingahúsið
Álfabakki 8, en nefndi
skemmtistaðinn Broad-
way. Annar lét skrá
nafnið Reisn, en kallaði
verzlun sína Top Class.
Engu er líkara en Is-
lendingar hafi sérstaka
hæf ileika til að snið-
ganga lög, en reyndar
hafa þeir líka fengið
langa og mikla æfingu
í að óhlýðnast lögum
við alveg einstaka þol-
inmæði yfirvalda.“
Og kominn er tími til þess, að Al-
þingi stemmi stigu fyrir því
menningarleysi, er átt hefur sér
stað í þessu efni. Sumar þessar
nafngiftir gefa til kynna furðulegt
sambland af vanmetakennd og of-
látungshætti. íslenzkan virðist að
dómi þessara manna ekki nógu fínt
mál til þess að geta séð fyrir nöfn-
um á fyrirtækjum þeirra. Erlendar
stórborgir eða merkisstaðir verða
þá fyrir valinu í þessu efni, og er
mér einna minnisstæðast nafti á
veitingastað, ómerkilegum veit-
ingastað, sem rekinn var fyrir
nokkram áram og hét Café Broad-
way. Skylt er að geta þess, að
íslenzkir veitingamenn eða kaup-
sýslumenn era ekki allir undir sömu
sök seldir, og era þeir allmargir,
sem skírt hafa atvinnutæki sín þjóð-
legum nöfnum. Má f því sambandi
nefna Hótel Borg, en eigandi þess
veitinga- og gistihúss hafði áratug-
um saman dvalizt með erlendum
þjóðum og kunni þess vegna e.t.v.
betur en ella að meta þjóðleg verð-
mæti, enda varð bær Egils Skaila-
grímssonar fyrir valinu, þegar hann
gaf fyrirtæki sínu nafn. Énn fremur
má nefna nöfn eins og veitingahús-
ið Röðull, Vík, Hressingarskálinn,
verzlanimar Gullfoss, Feldur,
Markaðurinn, verksmiðjumar Vífíl-
felt, Frón, Esja o.s.frv."
I umræðum um málið skýrði