Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2000, Blaðsíða 13

Bruce Willis fjarri góðu gamni í myndinni Breakfast of Champions. Heitið vísar til einhvers konar
morgunkorns sem Ameríkumenn snæða í árbít.
Góðra vina fundur. Kurt Vonnegut, Bruce Willis og Alan Rudolf sem
leikstýrir myndinni Breakfast of Champions.
gátu bjargað því sem bjargað varð. Því næst
var Sláturhús fimm fest á filmu. Vandað var til
þeirrar myndar í alla staði. Þó varð þetta þrek-
virki aldrei annað en dauft bergmál úr bókinni.
Ef til vill fældi það marga kvikmyndamenn frá
verkum eftir Vonnegut að Sláturhús fimm
skyldi ekki ná flugi. Næsta bíómynd sem sótt
var í söguheim Vonneguts, Sprell (Slapstick),
gerð árið 1982 en sýnd 1984, missti gersamlega
marks. Næsta útilokað var að gera bókinni við-
unandi skil í mynd og sá tónn sem við kveður í
sögunni var hjáróma í þeim raunsæismiðli sem
kvikmyndin er nú á dögum. Reyndar er fá-
heyrt að nokkur mynd sé svo foráttuslæm að
Jerry Lewis geri sig að fífli í aðalhlutverki.
Sprellið misheppnaðist svo hrapallega að íjór-
tán ár liðu þangað til verk eftir Vonnegut var
fært aftur af bók á breiðtjald. Vonnegut sagði
frá bandarískum fasista, Howard J. Campell, í
skáldsögunni Skollaleik (Mother Night).
Myndin var skömminni skárri en Sprellið þótt
Nick Nolte hefði vísast ekki nógu breitt túlk-
unarsvið til að gæða „söguhetjuna" lífi. Vonn-
egut var fenginn til að skrifa sjónvarpshandrit
árið 1972. Afraksturinn, Milli tímans og Tim-
búktú, var barn síns tíma. Er það til marks um
hve miklum metum Vonnegut var í að hand-
ritið var gefið út eins og hvert annað bók-
menntaverk. Höfundur gaf sér lausan tauminn
og leikarinn William Hickey var frábær að
vanda en allt kom fyrir ekki. Margar sjón-
varpsmyndir hafa verið gerðar eftir verkum
eftir Vonnegut. Er þar helst að nefna smá-
sagnasafnið Welcome to the Monkey House.
Segja má að sjónvarpsmyndirnar hafi almennt
heppnast betur en breiðtjaldsmyndimar þótt
þær hafi ekki beinlínis orðið til þess að auka
hróður höfundar.
Festist vart á filmu
Bækur eftir Vonnegut eru hver annarri líkar
og allt ber að sama brunni. Eigi að síður velur
höfundur sér fjölbreytt yrkisefni og er gæddur
frjóu ímyndunarafli sem virðist engum tak-
mörkum háð. Vonnegut var í fyrstu markaður
þröngur bás sem vísindaskáldi. Hann sýndi
fljótt fram á að verk hans ættu erindi langt út
fyrir þann heim og reri á önnur mið. Kurt
KURT VONNEGUT
Breakfast of
lONOCN CLA8COW
vcmctmt Stiwrr audoano
Þögul undirskrift. Áritun Vonneguts á bókina
fyrir greinarhöfundinn.
Vonnegut er rithöfundur sem fylgir lesandan-
um við hvert fótmál. Honum finnst sem hann
nauðþekki Vonnegut eftir að hafa lesið nokkr-
ar bækur eftir hann og hann hafi eignast nýjan
vin. Höfundur hefur aldrei skýlt sér bak við
kaldhamraðar lýsingar eða gætt persónur sín-
ar sjálfstæðu lífi enda eru skáldsögurnar um-
fram annað dæmisögur. Persónur í verkum
eftir Vonnegut eru persónur í frummerkingu
orðins, grímur sem höfundur dylst bak við. Af
þessum sökum getur verið stórhættulegt að
sækja efni í leikrit og kvikmyndir í smiðju höf-
undar. Þær kvikmyndir sem gerðar hafa verið
eftir sögum eftir Vonnegut hafa aldrei náð upp
fyrir bækurnar. Áhorfandinn fer á mis við
sögumanninn í leikriti eða bíómynd. Vonnegut
sjálfur er gangverkið í skáldsögunum og eng-
um kvikmyndamanni hefur tekist að seiða
fram bækumar í öllu veldi sínu. Þó á hver leik-
stjóri sem reynir að varpa söguheimi Vonne-
guts á breiðtjaldið hrós skilið fyrir ásetning og
dirfsku.
Höfundur gerir óspart grín að fólsku og
flónsku mannanna. Lesandinn stendur Vonne-
gut sjaldan að því að halda fjallræður þótt það
hendi endrum og eins. Nú á dögum tíðkast að
tala um „vaxandi tómhyggju". Þetta er upp-
skrúfað háskólamál og merkir það sem menn
kalla á mæltu máli roluhátt. Siðferðilegur
trúboði á borð við Vonnegut á ekki upp á pall-
borðið hjá mörgum yngri lesendum. Önnur
ástæða til þess að gamlir vinir Vonneguts hafa
afneitað honum við þriðja hanagal er sú að í
bókum eftir hann er fólgin römm þjóðfélags-
ádeila. Þegar upplitsdjarfir æskumenn grána í
vöngum og verða samdauna öllum ósómanum
hafna þeir oft fyrri gildum með þeim rökum að
þeir hafi þroskast en gangast ekki við því að
þeim brenni ekki lengur eldur í æðum. Því
finnst sumum lesendum sem þeir hafi „vaxið
upp úr“ Vonnegut líkt og það sé eins og hver
annar þroskabrestur að vera á bandi englanna.
Góðu heilli hefur Vonnegut sjálfur aldrei
þroskast þótt hann hafi orðið fyrir ýmsum öðr-
um skakkaföllum.
Kassandra
„Það óp hef ég heyrt aumkunarlegast, er
Kassandra Príam usdóttir hljóðaði..."
(Úr Ódysseifskviðu XI422 í þýð. Sveinbjamar Egils-
sonar.)
Kassandra hét spákona í Trójuborg. Apolló
gæddi hana spádómsgáfu en Kassandra neit-
aði að gerast tíðleikakona hans. Hver spá
Kassöndru rættist en guðinn lagði á völvuna að
enginn skyldi festa trúnað á spádóma hennar.
Vonnegut er eins konar Kassandra tuttugustu
aldar. Hörmungar seinni heimsstyrjaldar eru
mörgum gleymdar þótt höfundur hafi reist
þeim mikinn minnisvarða. Hann hefur mátt lifa
þá daga að landar hans berjist í framandi lönd-
um í beinni útsendingu. Vonnegut hefur líkt
hlutverki rithöfundar við hlutskipti kanarí-
fugla sem sendir voru niður um námupytti til
að ganga úr skugga um hvort loftið væri ban-
eitrað. Ef fuglinn söng gátu menn látið sig síga
niður en dytti hann niður dauður var enn hætta
á ferð.
Kurt Vonnegut hefur kafað ofan í margan
pyttinn. Hann hefur legið undir ámæli fyrir að
vera haldinn mannfyrirlitningu. Segja má
Vonnegut til málsbóta að þunglyndi og mann-
hatur séu nokkuð eðlilegt viðbragð við öldinni
sem leið nú undir lok, að minnsta kosti hjá
þeirri kynslóð sem verst hefur orðið fyrir barð-
inu á henni. Vissulega tekur Vonnegut sér
dómarasæti og fellir þungan dóm yfir löndum
sínum. Gera má því skóna að það sé hámark
manngæskunnar að nenna á annað borð að
tjónka við 20. aldar menn. Slíkt gerir enginn
annar en draumóramaður sem trúir því í hjarta
sínu að mennirnir geti fundið þarfari iðju en
sprengja hverjir aðra í loft upp. Boðskapur
Vonneguts er í hnotskum sá að þjóðfélag sem
lætur sig hag þegna sinna engu varða sé komið
að fótum fram. Vonnegut gefur tuttugustu öld-
inni þá einkunn að við séum enn uppi á miðöld-
um. Ef til vill er meira hæft í þessum orðum en
margan grunar og flestir vilja viðurkenna.
Fagnaðarfundir
í Eymundsson
Undirritaður átti þess kost að hitta Kurt
Vonnegut í bókabúð Eymundssonar íyrir ein-
um áratug. Vonnegut sat fremur ámátlegur við
borð í tómri búðinni. Höfundur krotaði nafn
sitt í eina skáldsöguna, Breakfast of Champ-
ions, þegjandi og hljóðalaust. Svo þjakaður var
Vonnegut af áhugaleysi íslenskra menningar-
vita og mið-evrópsku þunglyndi að áritunin er
gerólík rithendi hans. Aðdáandinn flýtti sér
eins og fætur toguðu í burtu frá þessum fylu-
poka. Meðan á þessu gekk hafði lítill gutti ark-
að inn og góndi eins og naut á nývirki á þennan
skrýtna karl sem sat aðgerðalaus við borð í
miðri búð. Vonnegut leit á stráksa og brosti
þessu kankvísa brosi sem gagnsýrir allar
skáldsögur hans frá upphafi til enda. Þarna var
hann lifandi kominn þessi sögumaður, þessi
mannelski bölsýnismaður og rómantíski hund-
ingi sem greinarhöfundur fann ekki þegar
hann gekk inn í búðina.
Vonnegut reyndi um árið að stytta sér aldur
en brást sem betur fer bogalistin. Höfundur
fullyrðir að hann hafi alls ekki ætlað að senda
út neyðarkall heldur hafi það verið einlægur á-
setningur hans að varpa af sér fargi þessarar
veraldar líkt og skáldbróðir hans Jerzy Kos-
inski. Ur því að vinir hans um allar jarðir hafa
heimt hann úr helju hlýtur Vonnegut að teljast
skuldbundinn til að skemmta okkur með
nokkrum skáldsögum í viðbót þangað til kallið
kemur. Hann hefur skyldum að gegna sem
hirðskáld og samviska tuttugustu aldar hvort
sem honum er það Ijúft eða leitt.
Höfundurinn er kvikmyndagerðarmaður.
ROBERT
HENNINGSSON
KRÓKUR
MÁLFRÍÐUR ÓSKARS-
DÓTTIR OG JÓHANN
HJÁLMARSSON ÞÝDDU
Þú segir
að krókurínn hverfí inn í holdið,
að hörundið verði heilt á ný
ogfrelsið þýðir
að hið fastneglda
verður a ugljóst.
Þú segir
að krókurínn hverfí
að égfái augu mín aftur.
En hvar verður þú
þegar ég opna augun á ný?
HUGSUNIN
Hugsunin um blóm
er sjálfblóm.
Hugsunin um blóm
færir
með sér
blómið
af
blóminu
og
þessa
hugsun
lætur allt
blómstra að nýju.
uós
Ljósið streymir
gegnum borgina borið
af leyndu eðli hitans
rennur saman
þar sem nýtt oggamalt mætast
gegnum þessi landamerki
eflist
dreifír skýjum
sem áður voru í vörn
fyrir vizku geymda í myrkri.
Höfundurinn býr í Árósum í Danmörku.
ÞÓRDÍS BJÖRNSDÓTTIR
Á NORNA-
GNÍPU
Næturlangt á nornagnípu
nötrarðu við kaldan stein, -
í niðamyrkri napur óttinn
nístir gegnum merg og bein.
Ofurseldur ógnareldi
afturgenginn máninn er
uns máttvana hann minnkar
óðum,
máist burtu - hverfur, fer.
A myrku hafí hræddar stjörnur
hyljast sorta ein og ein
oggrjótið geymir minningar
um grátstafí og harmakvein.
En innst íþinni vitund vonin
vakin bugar hugarsveim
því handan nætur birtan bíður;
bráðum kemstu afturheim!
Höfundurinn er ung Reykjavíkurstúlka.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 5. FEBRÚAR 2000 1 3