Tíminn - 24.12.1946, Blaðsíða 5

JÓLABLAO TÍMAN5 1946
5
ÁSGEIR ÁSMUNDSSON:
Ferbaiög yf ir
Ásgeir heitir maöur, Ásmundsson, fœddur
á Stóruvöllum í Báröardal, 11. janúar 1863.
Hann fluttist með foreldrum sínum 7 8tra
gamall að Haga í Gnúpverjahrepp, og ólst
þar upp síðan.
Faðir hans, Ásmundur Benediktsson, var
víðkunnur fyrir feröalóg sin yfir Sprengi-
sand. Fór hann þá leið 38 simium • suður og
norður. Ásgeir fór einnig allmargar ferðir
þessa leið. Fyrst með föður sínum, og síðar
sem fylgdarmaður annara. — Hefir hann
nú fyrir þrábeiðni ýmsra kunningja sinna
ritað upp endurminningar frá þessum ferða-
lögum. En aðstœður hans við það voru ekki
góðar, því að sjónin er orðin mjög döpur. —
Hann skrifaði kunningja sínum í Reykja-
vík, sem tók að sér að hreinskrifa hand-
rit hans:
„Mikið hefði ég getað gert þetta betur,
ef sjónin vceri í lagi. Ég get ekkert skrifað,
nema þegar birtan er góð, og svo sœkir ellin
að með öllum sínum annmörkum. Ég gaf
mér ekki tíma til ritstarfa fyrr en svona
var komið, en ég er þó feginn, að ég gat
komið einhverju nafni á þetta, því að ýms-
ir hafa viljað heyra frá þessum ferðum
sagt.“ —
Ferffir um miffja 19. öld.
Mér hefir komið til hugar, að reyna að
skrifa niður eitthvað af endurminningum
mínum um ferðalög yfir Sprengisand. Hefi
ég þá helzt í huga ferðalög föður míns
heitins, en hann fór fleiri ferðir yfir
Sprengisand en nokkur annar maður, svo
mér sé kunnugt um. Hann fór 19 ferðir,
það eru 38 ferðir báðar leiðir. Sumar af
þessum ferðum hans þekkti ég sjálfur, en
ferðir þær, sem hann fór fyrir mitt minni,
rifjaði hann stundum upp, og ég hygg, að
ég hafi fáu gleymt af þeim frásögnum.
Faðir minn, Ásmundur Benediktsson, var
fæddur á Stóruvöllum í Bárðardal árið
1827. Ólst hann þar upp hjá foreldrum
sínum, og tók við jörðinni af þeim, ásamt
Jóni bróður sínum árið 1852, og bjuggu þeir
bræður þar báðir til 1870, en þá tók faðir
minn sig upp, og flutti búferlum suður að
Haga í Gnúpverjahreppi. Bjó hann þar í
19 ár, og var oft síðan kenndur við Haga')
Ferðalög hans yfir Sprengisand hófust
á árunum, sem fjárkláðinn mikli geysaði
hér, fyrir og um 1860. — Einu sinni fylgdi
hann þá suður yfir „Sand“ fjárkláðalækn-
inum, sem ferðuðust um landið að til-
hlutun stjórnarinnar, og verður vikið bet-
ur að þeirri ferð síðar.
Það mun hafa verið sumarið 1834, sem.
séra Tómas Sæmundsson fór norður
Sprengisand og fann Tómasarhaga. Hann
villtist nokkuð af leið, og hitti dálítinn
hagablett, og var þar um tíma. Komst svo
til byggða, og sagði Bárðdælingum frá þess-
um haga. Þeir leituðu svo að haganum
við fyrstu hentugleika. Fóru þá lengra suð-
ur á Sandinn, en þeir höfðu farið áður,
og fundu þá blettinn, og er hann enn i
dag nefndur Tómasarhagi. Ég kom þar
fyrir 50 árum, og var þar enginn hesta-
hagi, aðeins kropp fyrir kindur.
i) Er grein um hann, ásamt mynd, í Óðni 1918,
rituð af sr. Valdimar Briem á Stóranúpi. —
Spren.gisan.cL
Nokkrum árum síðar fóru Bárðdælingar
enn lengra suðr á Sandinn, og fundu þá
dal norðan í Tungnafellsjökli, — sem er
aðskilinn frá Vatnajökli með Vonarskarði.
Fyrír mynni dalsins. er lág alda, sem
skerst i sundur af gljúfragili, og kemur þar
Fjórðungskvísl fram, gem svo rennur út í
Þjórsá. Það má komast með kvíslinni inn í
dalinn.
Þegar komið var fyrst þangað, fundust
rytjur af nokkrum kindum, sem orðið
höfðu þar úti. Síðan hefir verið farið í dal
þennan á hverju hausti, og hefir hann
oftast verið nefndur Nýidalur. — Þegar
dalur þessi var fundinn, opnaðist leið að
reka fé suður yfir Sprengisand, þvi að
ekki var hægt að reka það beinustu leið,
það hefði orðið~ lémagna af hungri. Að
vísu var krókur að koma í Nýjadal, en með
því móti var sandinum skipt í tvo áfanga.
Árið 1856 byrjaði fjárkláðinn að geysa
hé.r sunnanlands, og var þá skorið niður
allt sauðfé í sumum sveitum. Norðurland
var að mestu laust við kláðann, og höfðu
Sunnlendingar því mikinn hug á að ná
þar i fé, til að koma sér upp fjárstofni
aftur. Sumir fóru norður í Skagafjörð og
Eyjafjarðarsýslu. En aðrir norður í Suður-
Þingeyjarsýslu. Og fóru þeir Sprengisand.
Haustið 1858 fóru sex menn úr Hruna-
manna- og Gnúpverjahreppum norður í
Bárðardal til fjárkaupa. í för með þeim
var sjálfur sóknarpresturinn, séra Skúli
Gíslason á Stóranúpi, og var hann for-
maður fararinnar. Hann var fjörmaður og
gamansamur, og sagði, þegar norður kom,
að hann hefði skilið prestinn eftir fyrir
sunnan, og þyrfti engar serimoníur að
nota við sig. Þeir, sem voru í fylgd með sr.
Skúla voru þessir: Ólafur Þórðarson frá
Steinsholti, Eiríkur Kolbeinsson, Hömrum,
Oddur Árnason, Háholti, Jón Gíslason,
Skarði, og Þórður Oddsson, unglingspiltur
í Sandlækjarkoti. Þeir keyptu féð í Bárð-
ardal óg Mývatnssveit. Var meðalverð f j ár-
ins þetta: Veturgömul ær 3 ríkisdalir 32
skildingar, haustlömb 1 rd. 38 sk., vetur-
gamall hrútur 4 rd. 26 sk. — Þeir keyptu
um þúsund fjár. Fengu þetta 8—10 kindur
á bæ, og borguðu út í hönd. Þeir höfðu
áfangastað í Nýjadal, og fylgdi faðir minn
þeim þangað, en þá bjó hann á Stóru-
völlum. Til baka fékk hann dimmviðri
mikið. Hafði hann tvo hesta til reiðar. Var
annar reiðhestur ágætur, og hét Hrappur.
Er hann var nýlagður á stað, gerði sót-
svarta þoku, og er hann hafði ferðazt um
hríð, stanzaöi Hrappur og fékkst ekki úr
sporunum. Hefir hann þá hestaskipti, og
sleppir Hrapp, og tekur hann þá til fót-
anna, og fer i þveröfuga átt við 'það, sem
faðir minn vildi. Hann lætur Hrapp samt
ráða, og ríður á eftir honum, þannig halda
þeir lengi áfram eftir sandinum. Loks
koma þeir að kvísl, sem rennur i Skjálf-
andafljót, og þar þekkti faðir minn sig
aftur, og komst til byggða um nóttina.
Þetta var í eina skiptið, sem faðir minn
villtist á þessari leið. —
Hreppamönnum gekk vel ferðin, þeir
fluttu féð yfir Þjórsá, nokkru innar en
Tungnaá fellur í hana. Bátar voru fluttir
inn eftir á kviktrjám. Engin kind misfórst
á leiðinni. —
Haustið 1859 fóru 5 menn úr Holtahreppi
í Rangárvallasýslu norður í Þingeyjár-
sýslu til fjárkaupa. Þeir urðu siðbúnir í
þetta ferðalag, því að þeir þurftu fyrst að
fá leyfi frá Norölendingum fyrir fjárkaup-
unum.
Afréttarlönd Holtamanna liggja norður
að Sprengisandi, og Bárðdælinga og fleiri
sveita þar suður að honum. Svo að alltaf
gátu samgöngur á fé átt sér stað. Leyfi til
fjárkaupanna var veitt með því skilyrði,
að enginn samgangur ætti sér stað næstu
þrjú árin, og helzt mátti ekki kaupa nema
lömb.
Svo er að sjá, sem Holtamenn hafi fengið
leyfið seint, þó er það gefið út áf amt-
manni Pétri Hafstein 21. ágúst um sum-
arið. En þá var stirðara með samgöngur
en nú á dögum. — Holtamennirnir lögðu
af stað norður hálfum mánuði fyrir vetur,
og var djarft i ráðizt yfir þennan langa
fjallveg, enda gekk ferðin slysalega eins
eins og síðar getur. — Þeir voru voru fjóra
daga norður í Bárðardal, var þá tíð góð.
Þgjr keyptu fé í Ljósavatnshreppi,
Fnjóskadal, Reykjadal og Mývatnssveit,
mest fráfærulömb, og eitthvað af ám, alís
rúm þrjú hundruð. Lögðu þeir svo af stað
fyrsta vetrardag. Var tíð þá farin að spill-
ast — Fengu þeir tvo menn til að fylgja
sér suður á sand. Annar þeirra var Jón
Ingjaldsson á Mýri í Bárðardal, og sagði
hann mér sögu þessa.
En nýlega hefi ég fengið nákvæmari frá-
sögn af þessari ferð. Er hana að finna i
Norðra 30. nóv. 1859.
Þegar þeir voru nýlagðir á sandinn, gerði
stórhríð með miklu frosti. Var þá ekki um
annað að gera en hætta ferðalaginu. —
Með naumindum gátu þeir reist tjöld sín,
en fé og hesta hrakti frá þeim út í hríðina.
Þarna voru þeir veðurteptir í marga daga.
Komust loks niður í Bárðardal eftir hálfs-
mánaðar útivist, með hestana og tæplega
100 kindur.
Bárðdælingar gerðu svo út 5 menn fil að
leita að fénu, sem vantaði, og komu þeir
aftur eftir vikuleit með 30 kindur. Holta-
mennirnir komu nú fénu, sem eftir var, fyr-
ir í fóður í Bárðardalnum, og lögðu síðan
fjórir þeirra af stað suður yfir Sprengi-
sand. Þegar þeir voru komnir miðja vega
úr byggð fram að sandi, urðu þeir að leita
niður á skörina meðfram fljótinu (Skjálf-
andafljóti) vegna ófærðar, en þá tókst
svo slysalega til, að þeir misstu kofforta-
hest fram af skörinni, og blotnaði farang-
ur þeirra mjög, auk þess sem þeir urðu
fyrir hrakningi við þetta. Sneri einn þeirra
þá aftur, en þrír héldu áfram, og komust
heilu og höldnu suður. Nú batnaði tíðin,
og lögðu hinir tveir, sem eftir voru, þá af