Tíminn - 23.12.1959, Síða 2

2
JGLABUAÐ TIMANS 1959
30 •:bn ,• i nnjed Ö/s 'íít'io .niis
jjýífii ft M ,Á ió'iy^l i'iCÓlg
SIGURÐUR ÓLASON, LÖGFRÆÐINGUR:
,iO íiíiíi^/A » Á
"40 o: ' ' (rinzooö i Hiizl
iMs rt;iijíi n /in.’helj'ji.öín ras9"í:>
Snæfríður Islandssól og Bræðraíung
i.
„Hið unga rósarblað vornætur-
innar“, sem selt var fyrir „korpn-
aðar skinnbækur“. Hún kom blá-
klædd í gulli og silfri“ ... „Og þó
var hún bezt klædd þegar búið var
að færa hana i grodda og stórgubb
af húsgangsstelpum og hórkonum,
og horfði á Jón Hreggviðsson þeim
augum, sem munu ríkja yfir ís-
Iandi þann dag, sem afgangurinn
af veröldinni er fallinrs á sínuni
illvcrkum“.
Þannig segir um Snæfríði ís-
landssól í hinu mikla skáldverki ís-
landsklukkunni.
Einhvers staðar lætur Laxness
Jón „hérna skerínef“ segja að það
sem þurfi að skrifa hafi Snorri
Sturiuson skrifað og meira þurfi
ekki að skrifa á íslandi.
Vart mun þó minningu hins
mik'a snillings Snorra óvirðing ger
þótt við 20. aldar fólk séum nú ekki
ineö öilu sammála Jóni sáluga sker-
ínef eftir að skriíuð hefur verið ís-
landsklúkkán, ein mesta bók á ís-
lanöi í allri „samanlagðri kristni“,
þar sem fram stíga lj ósliíandi út úr
blárnóðu aldanna yfirbragðsmesta
persónugerð kvenlegrar ættar og
eðiis, Snæfríður íslandssól, í fríðri
sarnfylgd hins lærða og fágaða
heimsmanns Arnei Arnæus, aö ó-
g’.eymtíum hinum ódrepandi hrak-
fallaþálki, Jóni Hreggviðssyni frá
Efri-Reih, og þar sem meðal ann-
arra meira og minna sannfræði-
legra persóna og atburöa eru sett á
svið ein sérstæðustu og frægustu
málaferli þeirra tíma, Bræðra-
tungumálin, sem með nokkrum
hætti eru ein megin uppistaða þessa
mikla sögulega skáldverks.
Ekki fer neitt milli mála hverjar
eru hinar sagnfræðilegu fyrir-
myntíir skáldsins, enda margar
nefndar sínum réttu nöfnum. Aö
vísu vill höfundurinn ekki viður-
kenna að skáldsagan sé „sagnfræði-
leg“ heldur lúti persónur, atburðir
og stíli einvörðungu lögmálum
verksins sjálfs. Bent hefur þó ver-
ið á þótt ská'.dið segist þannig
„sveigja sagnfræðina undir lista-
verkið“ þá sé hitt þó til, að „sagn-
fræðin togi i á móti, og jafnvel
sveigi höfundinn undir sín lögmál“.
Þetta má a. m. k. vel til sanns vegar
færa, að því er snertir Bræðra-
tungumál í meöförum íslands-
klukkunnar.
II.
Málaferli bessi stóðu yfir á árun-
um 1704—1709 og áttist þar við fyrir
öllum dómsstigum, héraði, Öxarár-
þingi og fyrir hæstarétti í Khöfn,
sumt h.elzta stórmenni landsins á
þeim tima, og þess vegna ekki að
undra bótt mjög væri um talað,
enda tilefni málsins þess eðlis, aö
athygli hlaut að vekja, því almenn-
ingur fylgist gjarna, þá sem nú,
með öllu því, sem á einhvern hátt
sriertir einkalíf og ástir „heldra
fólks“, hvort heldur af meinfýsi eða
rómantík. Þó að mál þessi væru á
vfjrbqrðmu ,af til,töluíega :ómerki-
1egúd^lefi?Á5,að::qkkúrjfiriri^t:nú, þá
var litjð á,;sljkt. alvahlPgrÁ a'Ugum í
þann tið.? Og undh’aldra,;þes§ara
máíaferla, yoru meinleg örlpg og í
raunjnni ,djúp mannleg <tragedía,
[ „hinn eilífi þríkantur" — sannur
eða ímyndaður — eiginmaöur, eig-
inkona og þriðji maður, vinur kon-
unnar, ásamt tilheyrandi afbrýði-
semi, hatri og heiftrækni, hneyksl-
un og hörðum dómum, sem sjaldn-
ast liggja í láginni í slikum tilfell-
um. Vitanlega má segja að mála-
ferli þessi hafi ekki mikla „raun-
hæfa“ þýðingu fyrir okkur nútíma-
fólk, sízt þegar svo langt er um liðið,
og megi okkur bví á sama standa
nokkuð svo, hvoru megin hryggjar
þau liggi úr þessu. En þar við at-
Sigurður Ólason.
hugast þó, að mál þessi höfðu með
nokkrum hætti lanasögulegu hlut-
verki að gegna, öðrum þræði, svo
sem m. a. má marka af því, að dr.
Páll Eggert ver um þau löngu les-
máli í ísiandssögunni nýju, enda er
ef til vill ástæða til að ætla, að þau
hafi eða úrslit þeirra valdið nokkru
um afdrif hinna fornu íslenzku
handrita. Það mætti nfl. vel láta sér
detta í hug, að ófarir Árna Magnús-
sonar i málum þessum hafi nokkru
ráðið um það óbeint, að þau urðu
innlyksa í framandi landi. Trúlega
hefði margt farið á annan veg í
þeim efnurn og fleiri, ef þau hefðu
til dæmis náð að eigast, Snæfriður
og Arnas Arnæus, sem á stundum
hefur legið grunur á, að þau hafi
haft i huga á einni tið, enda urðu
þær grunsemdir beinlínis orsök
þessara sérstæðu og mjög umtöluðu
málafei’la.
Um Bræðratungumál hefur Gils
Guðmundsson rithöfundur skrifað
ekki fyrir löngu mjög ýtarlega og
gagnmerka ritgerð, sem birt er í
bókinni „Drekkingarhylur og Brim-
arhólmur“. Eru bar raktar hérlend-
is tiltækar heimildir varðandi
málaferli þessi og aðdraganda
þeirra. Mun ég í grein þessari aðal-
lega styðjast við sömu heimildir, og
hafa að ýmsu hliðsjón af grein G.
G., að öðru en niðurstööum og á-
lyktunum, þar sem ég er sums stað-
ar á öðru máli en greinarhöfundur
og aðrir sagnfræðingar, sem um
mál þessi hafa ritað, Páll Eggert og
Finnur Jónsson. Það þarf auðvitað
ekki að geta þess, að hér verður ekki
um neina „sagnfræði" aö ræða í
venjulegri merking, heldur frásögn,
athugasemdir og hugmyndir leik-
manns á þvi sviði, sem hér eru sett-
ar fram aðallega sem lesefni i jóla-
blað, ef verða mætti til nokkurrar
upprifjunar og skemmtunar þeim,
sem áhuga hafa og ánægju af sögu-
legum fróðleik. Má og ætla að efni
þetta sé mönnum nokkuð hugstæð-
ara nú, er Laxness hefur farið um
það höndum í heimsfrægu skáld-
verki
III.
Um aldamótin 1700 bjuggu á hinu
forna lögmannssetri og höfuðbóli,
Bræðratungu í Biskupstungum,
hjónin Magnús Sigurosson óðals-
bóndi og kona hans, Þórdís Jóns-
dóttir, sem nú er orðin ódauðleg af
miklu listaverki og öllum íslending-
um ógleymanleg sem hið „ljósa
man“, Snæfriður íslandssól.
Þórdís húsfreyja í Bræðratungu
var fædd 1671; hún var dóttir Jóns
Vigfússonar sýslumanns á Leirá og
síðar biskups á Hólum. Ilann var
um margt hinn mikilhæfasti mað-
ur, en nokkuð lcenndur við tóbaks-
prang og þess konar fésýslu og því
venjulega kallaður Bauka-Jón. Þór-
dís ólst upp hjá venzlafólki sínu í
Hítardal vestur. Bróðir hennar var
m. fl. Gísli í Máfáhlíð undir Bú-
landshöfða, faðir Magnúsar amt-
manns og Guðriðar biskupsfrúar
Firins Jónssonar, sem kynsælust
hafa orðið hjóna á íslandi síðari
aldir. Sigríðar tvær voru systur Þór-
dísar, Sigríður (eldri) sýslumanns-
frú á Stórahóli í Eyjafirði, og Sig-
ríður biskupsfrú í Skálholti, kona
meistara Jóns Vídalín, og koma þau
hjón allmjög við málaferli þau, sem
nú verður lýst. Sigriður biskupsfrú
hefur ekki hlotið ýkjagóð eftirmæli
hjá alþýðu manna, en öll voru þessi
systkin atgervisfólk og koma mikið
við sögur þeirra tíma.
Um Þórdísi Jónsdóttur ber öllum
heimildum saman, að hún hafi
verið hin mætasta kona á alla lund.
Hún var strax á uppvaxtarárum
annáluð fyrir fegurð og giæsileik,
og eftir að hún kom á Suðurland
var hún „kölluð kvenna vænst“ þar
um slóðir, og „þó víðar væri leitað“.
Svo er að orði komizt í heimildum,
að hún væri „mjúk kona og blíðlát“,
entía mun hún hafa átt „í ríkum
mæli þá töfra, sem örvað fá hjart-
slátt karlmanna“, eins og G. G.
kemst að oröi. Vitanlega hefur Þór-
dís Jónsdóttir átt mikilla kosta völ
í giftingarmálum, en vart yrði það
lagt henni til ámælis eða óþarflegs
„blíðlætis“, þótt hún kynni um tíma
að hafa verið ekki með öllu fráhverf
Arnasi Arnæus, er þar var komiö
sögu, að hennar eigin hjónaband
var losnað úr reipunum.
Maður Þórdísar, Magnús óðals-
bóndi í Bræðratungu Sigurðsson,
var 20 árum eldri, sýslumannssonur
úr Þingeyjarsýslu, stórættaður mað
ur langt fram. Hann var glæsileg-
asti maður að vallarsýn og vel á sig
kominn um flest, góðum gáfum
gæddur, lærður allvel og prýði-
lega máii farinn. Hann hafði fram
azt eriendis á yngri árum., Hann
hafði og „almenningsorð af góð-
mennsku sinni“, eins og greint
er í heimildum. Sá varð þó
ljóður á ráði Magnúsar er aldur
færðist yfir hann, að hann gerðist
vínhneygður úr hófi fram, og sást
þá lítt fyrir á stundum. Fóru af
drykkjuskap Magnúsar miklar sög-
ur, sem og mjög hefur verði á loft
haltíið, þó urn þverbak keyri í með-
förum Laxness í Hinu Ijósa mani.
Annars var drykkjuskapur mikill og
algengur í höfð'ingjastétt landsins á
þeirn tíma, og var t. d. Jón Vídalín
þar sízt nein undantekning.
Magnús „jungherra“ ,í Bræðra-
tungu átti fyrst Jarþrúði dóttur
hinnar stórættuðú skörungskonu
Helgu „matrónu“ í Bræðratungu,
sem bezt reyndist Ragnheiði Brynj-
ólfsdóttur í vandræðum hennar.
Missti hann hana unga og öll börn
þeirra, sem hann mun hafa tekið
sér miög nærri, enda hneigist hann
mjög til drykkju upp úr því. Ekki
virðist Magnúsar hafa verið getið
aö ráði í sambandi við kvennamál,
en barn átti hann þó annars staðar
áður eða um líkt leyti og hann gift-
ist Jarþrúði.
Eftir lát konu sinnar giftist
Magnús i Bræðratungu hinni ungu
og glæsilegu biskupsdóttur, Þórdísi
Jónsdóttur, er þá tók viö búsforráð-
um bar 18 ára gömul. Varö hún
fljótt vinsæl í héraði sem þau hjón
bæði, enda er ekki vitað annað en
hjónaband þeirra hafi verið gott
lengi vel og áfallalaust. Eru miklir
ættbálkar og merkir frá Bræðra-
tunguhjónum komnir.
Loks er svo annar höfuðaöili
Bræðratungumála, Árni Magnússon
prófessor, Arnas Arnæus í íslands-
klukkunni, hinn þekkti fræðimaður
og handritasafnari. Hann ólst upp
í Hvammi i Dölum, sigldi ungur til
Khafnar til náms, dvaldist langdvöl
um ytra og komst til mikilla met-
orða „assessor consistorii, professor
philosophiae et antiquitatum“ etc.,
Hann hafði á þeim árum enn ekki
fest ráð sitt. Hann kom heim til ís-
Bræðratunga.