Vísir - 22.12.1952, Blaðsíða 11

JÓLABLAÐ VÍSIS
1S
Árið 1868 var fyrst skipaður
lælrnir í Borgarfjarðarhéraði.
Var það Páil Blöndal, og bjó
hann ,í Stafholtsey. Öld efíir
öld hafði sveitafólkið or'ðið, að
sætta sig við það að sjá alarei
lækni. Sumir litu þá svo á, að
heilsa manna og aldur væri í
höndum skaparans og fram í
þau mál ættu menn ekki að
vera að blanda sér. Áður en
lærðir læknar komu til söguim-
ar, vorq. 1 mörgun> . syeiturii
menn, sem reyndu að bæta úr
nauðum fólksins, og var að-
dáunarvert, hvað síöku maður
komst langt í þeim efnum, ein-
ungis fyrir meðfædda náttúru-
gáfu. Þeir kipptu í liði, bundu
um beinbrot, sauniuðu saman
sár og björguðu konum í barns-
nauð.
Hér ætla eg að minnast að
nokkru eins Borgfirðings, sem
stóð fremstur allra samtíðar-
manna í þessu héraði sem. á-
gætur læknir af guðs náð. Hét
hann Vigfus og var Runóifsson.
Eg hef áöur getið Vigfúsar og
tel hann þar Hálssveiting, því
ao þar vaf hann bæði sem
unglingur og síðár sem fulltíða
vinnumaður allt fram úrídir
þrítugsaldurs.' — í manntali
Hálsahrepps frá 1845 má sjá, að
foreldrar Vigfúsar hétu Gróa
Ólafsdóttir frá Skálpastöðum
og maður hennar, Runólfur
Jónsson. Þau bjuggu í Dag-
verðarnesi í Sk.orradal. Tveir
synir.: þeirra hjóna, Þorgeir og
Jón, drukknuðu í Skorradals-
vatni, sínn í hvort skiptið, að
líkindum við: silungsveioar. En
þriðji sonur þeirra hjóna var
Vigfús, sem hér verður lýst.
Sámkvæmt áðurnefndu mann-
tali mun liann vera fæddur
1818. Árið 1845 er móðir Vig-
íúsar vinnukona á Sigmunaar-
stöðum hjá þeim hjónum; Þor-
birríi Jóhannssyni og konu
hans, Salvöru Gunnlaugsdóttur.
Um þetta leyti var Vig'fús
vinnumaður hjá Kolbeini Árna-
syni, hreppstjóra á Hofstööum,
og kopu hans, Ragnheiði Vig-
fúsdóttur. Þá var Vigfús 27 ára
og ekki búinn að losna úr fjötr-
urn vistarbandsins fremur en
annað ógift fólk á þeiim árum.
Varð hann því að sinna skyldu-
störfum og gat. ekki sýnt hvað
í honum bjó. í æsku var hann
bæði hjá Sigurði Bjarnasyni á
Augastöðum pg Einari Halls-
syni á Auðsstöðum. Synir þeirra
bænda voru Guðmundur Sig-
urðsson á Auðsstöðum og Jón
Einafsson á Uppsölum. Hja
þeim fékk eg nákvæma lýsing (•
á Vigfúsi, og voru þeir báðir
hrifnir af aígervi hans. Var
iiann af öllum talinn listasmíð-
ur, frækinn formaður og skytta
svo góð, að af bar.. Líka var
hann skemmtinn e-g ská.1 dm a;i l -
ur vel,
Vel.þótti Ilálsasveiíin skipuð
ungum og gáfuðum mönnuin,
þegar þeir voru þar samtíin),
pg nágrannar KjarU’.n Gíslason
á Búrfelli, Eyjólfur Jóhannes-
son á Rauðsgili og Vlgfús Run-
ólfsson á Hofsstöðum. En
skömmu síðar fluttu þeir úr
Hálsasveit, Vigfús og Eyjólfur,
en urðu samt nágrannar, því að
Vigfús flutti að Varmalæk, en
Eyjólfur að Bse í Bæjarsveit.
Báðir þessir menn áttu marga
yini í Hálsasveit, því að mikia
glaðværð juku þeir m.a. með
bögum sínum, þótt stundum
þaetti gaman þeirra grátt.
Þegar Vigfús var kominn að
Varmalæk, fastnaði hann sér
konu, dóttur Gests .bónda þar,
sem þá var fyrirferðarmesíúr
flestra bænda í Borgarfirði. —
Meðal annárs átti Gestur flest
hross og mest gæðingaval allra
borgfirzkra bænda á sinni tíð.
Þegar Vigfús var kominn að
Varmalæk, losnaði hann úr
fjötrum vistarbandsins. Þóttu
það-eigi li.til tíðindi, þegar það
fréttist skömmu síðar, að þessi
ólærði vinnumaður væri farimi
að viða að sér meðulum og ýms-
um áhöldum, senr að - gagni
máttu verða við aðgerðir út-
vortis meinsemda. Ekki stóð á
því, að Vigfús gæfist tækifæri
til þess að æfa list sína sem
iæknir, og þótti hommi svo ’il
takast, að orð var á gert.
Elzlu systkini mín' Björn og
Ástríður, mundu Vigfús vel. En
minnisstæðast varð þeirn, er
hann kom að'Húsafelli í fyrsia
sinni sem læknir. Jón Einars-
son, bóndi á Uppsölum, var í
Húsafellsskógi við kolagerð g
með honum vinnúpiitur hans,
er Bene.dikt hét. Átti pilfcurinn
að byrja á því að taka upp
hrísiö, en svo var það kallað,
Kvíarnar á HúsafeJli. Hin nafnkunni afhaunastehm „Kvía-
hellan“ er fremst til hægri á myndinni.
þégar trén voru höggvin frá
stofni. Ekki var Benedikt bu-
inn að höggva mörg tré, þegar
honum skeikaði svo með
ið, að það lenti á hans
fæti. Öxin flugbeit og stóð á
beini, og varð þetta hio ægileg-
asta svöðusár. Jón flutti þiltinn
heim að Húsafelli, en þar
bjuggu þá foreldrar mínir. Ekki
var það neitt fágætt á þeim ái
um, að óvaningár ferigju á sig
smáskeinur við skógarvinnu.
Höfðu foreldrar mínir þá jafn-
an handbær bæði sárameðul ög
umbúðir til þess að gera við
litla áverka. -En hér þurfti mik-
ils með, ef vel átti að fara. Nú
var, eins óg sakir stóðu, ekki í
annað hús að venda en leita til'
Vigfúsar á Varmalæk, sem þá
var að verða kunnur fyrir
lækningar sínar. Ekki var það
neitt heimatak að ná til Vig-
fúsar, því að vegalengdin aftur
og fram miili Húsafells og
Varmalæjar er um 80 km. og
þar á ofan ekki á vísan að róa
með Vigfús, sem ekki var alltaf
heima. Samt rættist betur úr
en á horfðist. — Jón reið tii
Varmalkjar er uni 80 km. og
í förum, því að mikið lá við.
Vigfús kom með honum, vel
búinn að tækjum og öðru, sem
með þurfti, og gekk hann hik-
laust að verki. Þegar hann fór
að gera að sárum ■ Benedikts,
sást ekki, að hér væri um neinn
óvaning að ræða, svo lipurlega
fórust honum öll handtök.
Benedikt, sem' að líkindum
hefur ekki verið nein hetja,
byrjaði strax að æpa, þegar við
hami var komið, og hrópaði í
sífellu: ,,Æ, æ, vægðu mér, góði
maður!“ Vigfús lét sig það engu
skipta, þó að Benedikt bæðist
vægðar, en fægði og hreinsaði
sár hans í ró og næði og leit
ekki upp frá ver-ki, fyrr en
hann hafði lokið aðgerðum sín-
um með því að sauma saman
hið gapandi sár. Þáð sögðu mér
þeir, sem á horfðu, að svo vel
hefði Vigfúsi farið þetta úr
hendi sem lærður læknir hefði
staðið þar að verki. Benedikt
varð heill sára sinna og óhalt-
ur sem áður. Þ'etta er eina sag-
an um lækningar Vigfúsar,
sem eg get haft eftir sjónar-
vottum.
Móðir mín taldi Vigfús einn
af allra skemmtilegustu gest-
um, sem að Húsafelli komu um
hennar daga, og ekki sízt fyrir
vísur þær ,sem hann hafði oft
á hraðberg'i, þegar svo bar
undir.
Eitt sinn var Vigfús sóttur að
Kalmanstungu til ferðamanns,
sem þar lagðis t og sýndist í líís-
hættu. Vigfús reið til Kalmans-
tungu, og húgði hann, að þar
væri um taugaveiki að ræða.
Gaf hann því strangar varúðar •
reglur úm, hvernig verjast
skyldi smitun. Ekki löngu síðar
reið Vigfús aftur að Kalmans-
tungu til að vita hið sanna um
heilsufar þessa sjúklings. Á
heimleið fcemur hann að Húsa-
felli og 'spyr möðir mína. um
Úr neðanverðum Borgarfirði. Hvítá í forgrunni, en Skarðsheiðm
í baksýn.
samstundis með þessari stöku:
Heilsugæðin gátu svo
. gefist klæðarunni.
Hvergi kræða, hann við tvo
hraustur snæða kunni.
Eftir öllum- upplýsingum,
sem eg hef fengið um Vigfús,
má sjá, að hann hefur verið
frábært lipurmenni o.g snjall
hagyrðingur. En þótt stökur
Vigfúsar væru ekki sem bezt
þvegnar, hafði hann þar fyrir-
myndina frá sumum stærri
postulum þeirra tíma, og þótti
því óvandaðri eftirleikurinn.
Læt é'g hér fylgja noMrrar vísur
frá unglingsárum Vigfúsar. :
Karl einn, sem Guðmundur
hét, og var Þorsteinsson, rölti
þá á 'milli bæja og þótti bæði
sníkinn og matfrekur. Um
hann kvað Vigfús:
Inn kom, sníkti, át og kíkti
undrasólginn,
Teygði gráan tannasvelginn
■ til og frá sem smiðjubélgmn.
Vinnupiltur var þá í Stóra-
Ási hjá Hannesi bóndá Sigurðs-
syni, sem Magnús hét, Einars-
son, og var: af gárungunum
kallaður Svarti-Mangi. Vigfus
lýsti honum með þessari stöku:
Engum lízt á útlitið,
að honum þrýstir sællífið,
Stálmar af ístru stráktetrið,
stendur á blístri höfuðið.
Sumir vilja eigna Eyjólfi i
Hvammi þessa stöku, en á
henni eru fingraför Vigfúsar.
Þeðar. Vigfús var á Hofsstöð-
um, var honum samtíSa Gísli,
sonur Böðvars Sigurðssonar,
smiðs á 'Skáney. Gísli var þá í
æsku, en varð síðar vel kunnur
smiður. Eitt kvöld er Vigfús að
lesa hina stórfenglegu lýsingu á
Svoldarorustu í Ólafs sögu
Tryggvásonar. Verður Gísli þá
svo lirifinn, að hann óskar sér,
að hann hefði mátt vera í lyft-
ingu með Ólafi konungi tjl að
befjast með honum. Þá kveður
Vigfús í orðastað Gísla:
Læðast vil ég l.áfa til í
lyftingunni,
gráu skrýðast g'æruskinni,
líðan hins júka. Vigfús svarar grautar hýða Þvöru minni.
Hér kemur og formannsvísá
um Ara, bónda á Sýruparti:.
Flóðakisu fram togar,
forðast slysahnikki,
og við bisar ýsurnar
Ari á Mysustykki.
Frá sömu slóðum er þessi
vísa:
Gérðist ys hjá gikkjunum, |
þeir góluðu af slysa-
hnikkjunum,
þar var ris á þykkjunum
þeirra á Mysustykkjunum.
Einn af þeim mönnum, sena
fræddi mig bezt um Vigfús, var
Gísli Böðvarsson, sem áður er
getið. Sagði hann, að Vigfúsl
hefði verið flest tii lista lagt og
svo skemmtinn, að af bar. Eftir
að Vigfús kom að Varmalæk,
varð hann fyrir áhrifum af
tengdaföður sínum og mágum,
en reiðmennska og tamndng
gæðinga var allmikill þáttur í
heimilisiífi þar, enda hvergi uia
slíkt gæðingaval að ræða sem
hjá Gesti bónda. Lengi hefur
það við loðað, að reiðmönnura
hefur ekki þótt sælunnl
fullnægt, nema ílaskan værl
í förinni, og og svo
var það með þá Varmlækj-
armenn. Varð Vigfúsi það ái
að gæta ekki alltaf hófs, þegar
vín var á boðstólum, en þá kona
út á honum áður óþekkt rang'-
hverfa, sem ekki er einsdæmL
Eitt sinn að vorlagi lagði Vigfús
í ferð til Arnarvatnsheiðar, og'
skyldi sú för vera bæði til gagns
og gamans því að þar eru mörg
veiðivötn og gnægð fjallagrasa.
í för með Vigíusi var unnusta
hans, Hólmfríður Gestsdóttir,
og margt af öðru fólki. Vín var
í förinni, og þegar til Húsa-
fells kom, voru áhrif þess kom-
in í ljós hjá Vigfúsi og fleir-
um. Eitthvað hafði samlyndið
farið út um þúfur á leioinni, ea
þegar inn í bæinn kom á Húsa-
felli, harðnaði rimman svo, að
nærri lá handalögmáli. Lauk
þessu með því, að Vigfús tók
hest sinn og reið heim, en lét
samfylgdarfólkið fara sina le'ið.
Framh. á bls. 26. i